اعجاز قرآن، به‌معنای این است که هیچ بشری نمی‌تواند کتابی مانند قرآن بنویسد و این نشانهٔ آن است که قرآن نازل‌شده از سوی خداوند است. علمای مسلمان قرآن را بزرگ‌ترین معجزهٔ پیامبر اسلام(ص) و دلیل نبوّت او می‌دانند. مسئلهٔ اعجاز قرآن از مباحث علوم قرآنی و کلام اسلامی است.
مسلمانان قرآن را از جهاتی مانند بلاغت، علم و معرفت، دادن اخبار غیبی و نبودِ تناقض در آن معجزه می‌دانند. خود قرآن هم به معجزه‌بودن این کتاب اشاره کرده و در شش آیه، به‌اصطلاح، تَحَدّی نموده است؛ یعنی از مخالفان دعوت کرده اگر می‌توانند، مانندی برای آن بیاورند.
عالمان مسلمان کتاب‌های بسیاری دربارهٔ اعجاز قرآن نوشته‌اند که برخی به این شرح است: اعجازالقرآن، نوشتهٔ ابوبکر باقلانی (درگذشت ۴۰۳ق)، اعجاز القرآن و الکلام فی وجوهه، اثر شیخ مفید (درگذشت ۴۱۳ق)، الصَّرفه فی اعجاز القرآن، تألیف سیدِ مرتَضی (درگذشت ۴۳۶ق)، دلائل‌الاعجاز، نگاشتهٔ عبدالقاهر جرجانی (درگذشت ۴۷۱ق).
معنای اعجاز قرآن و اهمیت آن
مسلمانان قرآن را معجزهٔ پیامبر اسلام(ص) می‌دانند.[۱] معجزه‌بودن آن به این معناست که این کتاب از توان بشر خارج است و از جانب خداست و هیچ‌کس نمی‌تواند مثل آن بیاورد.[۲] شیخ طوسی، در تفسیرش التّبیان، قرآن را از بزرگ‌ترین و مشهورترین معجزات پیامبر دانسته است.[۳]
ابوبکر باقِلانی (درگذشت ۴۰۳ق)، از عالمان اهل‌سنت، هم در اهمیت توجه به اعجاز قرآن نوشته است هرچند پیامبر اسلام(ص) معجزات دیگری هم داشته است، نبوت پیامبر اسلام مبتنی بر معجزه‌بودن قرآن است؛ چراکه دیگر معجزات او در زمان‌ها و شرایط خاصی و نزد افراد معدودی رخ داده است؛ اما قرآن در معرض دید همگان بوده و کسی وجود آن را انکار نکرده است.[۴]
تَحَدّی قرآن
تَحَدّی، در علوم قرآنی[۵] و کلام اسلامی،[۶] به‌معنای دعوت پیامبران از منکران نبوتشان است تا مانندی برای معجزاتشان بیاورند.[۷] قرآن در شش آیه، تحدّی کرده است؛ یعنی از منکرانِ معجزه‌بودنش خواسته است مانندی برای آن بیاورند.[۸] به این آیات، آیات تحدی می‌گویند.[۹]
دیدگاه‌های مختلف درباره اعجاز قرآن
عالمان مسلمان در خصوص این‌که قرآن از چه جهت معجزه است، دیدگاه‌های مختلفی مطرح کرده‌اند. بیشتر دیدگاه‌هایی که سیوطی (درگذشت ۹۱۱ق)، قرآن‌پژوه برجستهٔ اهل‌سنت، در الاتقان آورده، دربارهٔ اعجاز ادبی قرآن‌اند. البته هریک از این دیدگاه‌ها اعجاز ادبی را از منظری توضیح داده است.[۱۰]
اما علمای مسلمان معتقدند قرآن در زمینه‌های دیگر هم اعجاز دارد. برای مثال، علامه طباطبایی (درگذشته ۱۳۶۰ش)، مفسر قرآن، گفته است اعجاز قرآن علاوه بر بلاغت، شامل علم و معرفت، اُمّی‌بودن پیامبر(ص)، اخبار غیبی و نبودن اختلاف در قرآن هم می‌شود.[۱۱]
ابوبکر باقلانی نیز علاوه بر تأکید بر اعجاز ادبی قرآن، اخبار غیبی و امی‌بودن پیامبر را مطرح کرده است. محمدهادی معرفت (درگذشته ۱۳۸۵ش)، قرآن‌پژوه هم در کنار اعجاز ادبی، اعجاز علمی و تشریعی را نیز مطرح کرده است.[۱۲]
نظریهٔ صَرفه
نظریهٔ دیگری دربارهٔ اعجاز قرآن مطرح شده است که به آن نظریه صَرفه می‌گویند. طبق این نظریه، معجزه‌بودن قرآن به این معناست که اگر کسی قصد معارضه با آن داشت، خدا مانع از آن می‌شود که کتابی مانند آن بیاورد. این سخن به این معناست که انسان‌ها می‌توانند کتابی مثل قرآن بنویسند؛ اما خدا این توانایی را از آن‌ها سلب می‌کند.[۱۳]
به‌گفته سیوطی، در الاِتقان، ابراهیم نَظّام (زیسته در قرن دوم و سومی قمری)، از عالمان اهل‌سنت، این دیدگاه را مطرح کرده است.[۱۴] سیدِ مرتَضی و شیخ مفید از عالمان شیعه هم این دیدگاه را پذیرفته‌اند.[۱۵] به‌گفتهٔ محمدهادی معرفت، عالمان مسلمان، چه در گذشته و چه در امروز، این نظریه را رد کرده‌اند.[۱۶]
وجوه اعجاز قرآن
برخی از جنبه‌های اعجاز قرآن، به‌باور عالمان مسلمان، به‌شرح زیر است:
اعجاز ادبی
اعجاز ادبی قرآن به این معناست که متن قرآن ویژگی‌هایی دارد که آوردن متنی با این ویژگی‌ها از عهدهٔ هیچ بشری ساخته نیست.[۱۷] برخی از این ویژگی‌ها بدین شرح است: به‌کاربردن دقیق و بجای کلمات، برخورداری از سبکی جدید و غریب و منحصربه‌فرد که نه مانند شعرِ معمول است، نه مثل نثر رایج، شیرینی الفاظ و آهنگ دلنشین.[۱۸]
خبردادن از غیب
به‌گفتهٔ عالمان مسلمان، قرآن از اموری از گذشته و آینده خبر داده که هیچ‌کس از آن‌ها اطلاع نداشته است.[۱۹] برای نمونه، جزئیاتی را که دربارهٔ داستان مریم، نوح و طوفان او، و یوسف و برادرانش بیان کرده، هیچ‌کس نمی‌دانسته است.[۲۰]
همچنین پس از شکست روم از ایران در سال ۶۱۵ میلادی، با قاطعیت خبر داد که روم در کمتر از دَه سال ایران را شکست خواهد داد و همین اتفاق افتاد.[۲۱] پیش‌بینی دربارهٔ عاقبت برخی افراد مثل ابولهب، ابوجهل و پیش‌بینی فتح مکه از دیگر اخبار غیبی قرآن است که همه درست از آب درآمد.[۲۲]
اعجاز علمی
منظور از اعجاز علمی قرآن این است که این کتاب دربارهٔ علوم تجربی مطالبی بیان کرده است که در آن زمان، هنوز کشف نشده بود و هیچ‌گاه هم نقض نشده است.[۲۳] برخی از مطالبی که مفسران به قرآن نسبت داده و اعجاز علمی آن دانسته‌اند عبارت‌اند از: حرکت وضعی و انتقالی زمین، نیروی جاذبهٔ زمین، زوج بودن گیاهان و جانوران، و گردش کُرات در مدارهای معین.[۲۴]
محمدهادی معرفت، قرآن‌پژوه، با استناد به آیهٔ «هر چیز زنده‌ای را از آب پدید آوردیم»،[۲۵] و یافته‌های علوم تجربی مبنی بر پیدایش حیات از آب، این آیه را از اعجازهای علمی قرآن است.[۲۶]
دیگر وجوه
اعجاز تشریعی[۲۷] و اعجاز عددی قرآن[۲۸] از دیگر جنبه‌های اعجاز قرآن‌اند که برخی اندیشمندان مسلمان مطرح کرده‌اند.
طبق نظریهٔ نخست، احکام و قوانینی که اسلام برای انسان وضع کرده، برخلاف قوانین بشری، همهٔ ابعادوجود انسان را در بر گرفته و هم با بُعد مادی انسان و هم با بُعد معنوی او هماهنگ است. هم سعادت و آرامش دنیوی او را تأمین می‌کند و هم با فطرت او سازگار است. از آنجا که هیچ انسانی قدرت این کار را ندارد، باید قرآن را نازل‌شده از سوی خداوند دانست.[۲۹]
نظریهٔ اعجاز عددی قرآن هم می‌گوید تعداد حروف و کلمات قرآن از چنان نظمی برخوردارند که هیچ نویسنده‌ای نمی‌تواند چنین نظمی را در نظر بگیرد و این نظم نشانهٔ اعجاز آن است.[۳۰] برای نمونه، در قرآن، واژهٔ «ساعت» به‌تعداد ساعات شبانه‌روز، یعنی ۲۴ بار به کار رفته است. واژهٔ «شهر» (ماه)، به‌تعداد ماه‌های سال، یعنی ۱۲ بار کاربرد داشته است. واژهٔ «سجده» ۳۴ بار در قرآن به کار رفته است که با تعداد سجده‌های نمازهای واجب برابر است.[۳۱] این نظریه مخالفان بسیاری دارد.[۳۲]
کتابشناسی اعجاز القرآن
مسئلهٔ اعجاز قرآن از گذشته تا امروز، قرن‌ها، در نوشته‌های عالمان مسلمان مطرح شده است.[۳۳] ازجمله در کتاب‌های کلامی، برای اثبات نبوت پیامبر اسلام(ص) به آن استناد می‌شده است.[۳۴] همچنین بخشی از کتاب‌های علوم قرآنی به این موضوع اختصاص یافته است.[۳۵] علاوه بر این، اعجاز قرآن به صورت مستقل هم موضوع کتاب‌های علمای مسلمان قرار گرفته است. برخی نوشته‌های مستقل در این زمینه از این قرار است:
- اعجاز القرآن فی نظمِهِ و تألیفِه، ابوعبدالله محمد بن زید واسطی (درگذشت ۳۰۶ یا ۳۰۷ق)، از متکلمان مشهور بغداد؛[۳۶]
- اعجازالقرآن، علی بن عیسی رُمّانی (درگذشت ۳۸۴ق)، از معتزلهٔ بغداد؛[۳۷]
- بیان اعجاز القرآن، ابوسلیمان حمد بن محمد خطابی (درگذشت ۳۸۸ق)، از علمای اصحاب حدیث خراسان. این کتاب و کتاب پیشین در مجموعهٔ ثَلاثُ رسائلَ فی اعجازِ القرآن در ۱۳۷۶ق در مصر چاپ شده‌اند؛[۳۸]
- اعجازالقرآن، قاضی ابوبکر باقلانی (درگذشت ۴۰۳ق) که چاپ‌هایی متنوع از آن انتشار یافته و خود موضوع تحقیق برخی صاحب‌نظران بوده است؛[۳۹]
- اعجاز القرآن و الکلام فی وجوهه، شیخ مفید (درگذشت ۴۱۳ق)، فقیه، متکلم و حدیث‌شناس بزرگ شیعه؛[۴۰]
- الصَّرفه فی اعجاز القرآن، سیدِ مرتَضی (درگذشت ۴۳۶ق) متکلم، فقیه و اصولی برجستهٔ شیعه. این کتاب با نام الموضح عن وجه اعجاز قران هم خوانده شده است؛[۴۱]
- دلائل‌الاعجاز، عبدالقاهر جرجانی (درگذشت ۴۷۱ق). او از نخستین تدوین‌کنندگان علم بلاغت عربی بود. این کتاب چندین بار به چاپ رسیده و پژوهش‌های بسیاری هم دربارهٔ آن انجام شده است؛[۴۲]
- الرسالةُ الشّافیة فی اعجازِ القرآن، عبدالقاهر جرجانی که در مجموعۀ ثلاثُ رسائلَ فی اِعجاز القرآن چاپ شده است؛[۴۳]
- نهایةُ الایجاز فی درایةِ الاِعجاز، فخرالدین رازی (درگذشت ۶۰۶ق).[۴۴]
- اعجاز قرآن، سید محمدحسین طباطبایی. این کتاب اقتباسی از آثار وی، به‌ویژه المیزان، دربارهٔ اعجاز قرآن است.[۴۵]
همچنین کتاب‌ها، مقالات و پایان‌نامه‌های بسیاری دربارهٔ اعجاز قرآن نوشته شده است. در مقاله‌ای، ۳۴۸ اثر در این زمینه معرفی شده است.[۴۶]
پانویس
- به مطهری، مجموعه‌آثار، ۱۳۸۴ش، ج۲، ص۲۱۱؛ باقلانی، اعجازالقرآن، ۱۴۲۱ق، ص۹.
- مطهری، مجموعه‌آثار، ۱۳۸۴ش، ج۲، ص۲۱۱.
- طوسی، التبیان، دار الاحیاء التراث العربی، ج۱، ص۳.
- باقلانی، اعجازالقرآن، ۱۴۲۱ق، ص۹.
- جواهری، «واکاوی ملاک تحدی در قرآن و نقد منطق تنزّلی»، ص۱۱۲.
- جمعی از نویسندگان، شرح المصطلحات الکلامیه، ۱۴۱۵ق، ص۶۴.
- مؤدب، اعجاز قرآن در نظر اهل بیت، ۱۳۷۹ش، ص۱۷.
- خرمشاهی، دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی، ۱۳۷۷ش، ج۱، ص۴۸۱.
- خرمشاهی، دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی، ۱۳۷۷ش، ج۱، ص۴۸۱.
- سیوطی، الاتقان، ۱۴۲۱ق، ج۲، ص۲۴۲.
- طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱، ص۶۲-۶۸.
- معرفت، التمهید، ۱۳۸۸ش، ج۶، ص۳۴.
- سیوطی، الاتقان، ۱۴۲۱ق، ج۲، ص۲۴۱؛ معرفت، التمهید فی علوم القرآن، ۱۳۸۸ش، ج۴، ص۱۳۷.
- سیوطی، الاتقان، ۱۴۲۱ق، ج۲، ص۲۴۱.
- نگاه کنید به سید مرتضی، رسائل الشریف المرتضی، ۱۴۰۵ق، ج۲، ص۳۲۳-۳۲۷؛ شیخ مفید، اوائل المقالات، ۱۴۱۳ق، ص۶۳.
- معرفت، التمهید فی علوم القرآن، ۱۳۸۸ش، ج۴، ص۱۸۰.
- معرفت، التهمید، ۱۳۸۶ش، ج۵، ص۱۵؛ سبحانی، الالهیات، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۲۴۳.
- معرفت، التهمید، ۱۳۸۸ش، ج۵، ص۱۶-۱۷.
- برای نمونه، نک مطهری، مجموعه‌آثار، ۱۳۸۴ش، ج۲، ص۲۲۳؛ معرفت، التهمید، ۱۳۸۶ش، ج۶، ص۱۸۶.
- معرفت، التهمید، ۱۳۸۶ش، ج۶، ص۱۸۶.
- مطهری، مجموعه‌آثار، ۱۳۸۴ش، ج۲، ص۲۲۳.
- معرفت، التهمید، ۱۳۸۶ش، ج۶، ص۲۰۲.
- برومند، «بررسی و نقد توجیه علمی اعجاز قرآن»، ص۷۶-۷۷.
- معارف، «جایگاه اعجاز علمی قرآن در تفسیر نوین»، ص۸۷.
- سوره انبیاء، آیه ۳۰
- معرفت، التمهید، ۱۳۸۶ش، ج۶، ص۳۵-۳۹.
- معرفت، التمهید، ۱۳۸۶ش، ج۶، ص۲۱۷.
- رضایی اصفهانی، پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، ۱۳۸۸ش، ص۲۲۰؛ نوروزی، «کتابشناسی اعجاز عددی و ریاضی قرآن»، ص۸۴.
- معرفت، التمهید، ۱۳۸۸ش، ج۶، ص۲۱۶-۲۱۷.
- یزدانی، «اعجاز عددی و نظم ریاضی قرآن»، ص۶۲؛ علوی مقدم، «اعجاز قرآن (۲)»، ص۲۶.
- یزدانی، «اعجاز عددی و نظم ریاضی قرآن»، ص۶۵؛ نوروزی، «کتابشناسی اعجاز عددی و ریاضی قرآن»، ص۸۴؛ علوی مقدم، «اعجاز قرآن (۲)»، ص۲۷.
- نوروزی، «کتابشناسی اعجاز عددی و ریاضی قرآن»، ص۸۳.
- معرفت، «اعجاز قرآن»، ص۳۶۵.
- برای نمونه، نگاه کنید به مطهری، مجموعه‌آثار، ۱۳۸۴ش، ج۲، ص۲۱۲-۲۲۳؛ سبحانی، الالهیات، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۲۳۳- ۴۳۶.
- برای نمونه نگاه کنید به معرفت، التهمید، ۱۳۸۸ش، ج۵و۶.
- معرفت، «اعجاز قرآن»، ص۳۶۵.
- میرزامحمد، «مقدمه ویراستار»، ص۱۹-۲۰.
- معرفت، «اعجاز قرآن»، ص۳۶۵.
- معرفت، «اعجاز قرآن»، ص۳۶۵.
- میرزامحمد، «مقدمه ویراستار»، ص۲۲-۲۳.
- میرزامحمد، «مقدمه ویراستار»، ص۲۵.
- معرفت، «اعجاز قرآن»، ص۳۶۵.
- معرفت، «اعجاز قرآن»، ص۳۶۵.
- معرفت، «اعجاز قرآن»، ص۳۶۵.
- میرزامحمد، «مقدمه ویراستار»، ص۱۸.
- رضایی، «منبع‌شناسی اعجاز علمی قرآن» ص۱۹۸-۲۱۸.
