نِیَّت قصد، اراده و انگیزه اختیاری انسان برای انجام عبادت یا کارها است. در روایات ارزش هر کار با توجه به «نیت» و انگیزه صاحب عمل تعیین می‌شود. در متون روایی نیت اصل و شالوده کارها معرفی شده و اعمال را ثمره آن می‌دانند. مسلمانان به داشتن نیت پاک و مخلصانه توصیه شده و نیت فاسد و ریایی را عامل از بین رفتن برکت و پیش‌آمدن بلا و گرفتاری دانسته‌اند.
بنا بر نظر فقها نیت همراه با قصد قربت در عبادات ضروری است و از ارکان نماز نیز محسوب می‌شود؛ ولی لازم نیست بر زبان آورده شود.
مفهوم‌شناسی
«نیت» در لغت به معنای «قصد»، «اراده»، «عزم» و «اندیشه» به کار رفته و در اصطلاح نیز به معنای قصد و اراده‌ای است که انسان را به چیزی وادار کند. از محقق طوسی نقل شده که «نیت»، قصد انجام دادن فعل و واسطه بین علم و عمل است. مصباح یزدی نیز نیت را به «انگیزه اختیاری و آگاهانه برای انجام دادن کارها»، تعریف کرده است.
جایگاه
بر اساس روایات، ارزش و اهمیت هر کاری بر اساس نیت و انگیزه آن تعیین می‌شود؛ به علاوه اینکه نیت‌های ریایی باعث باطل شدن عمل و نیت‌های مخلصانه و با قصد قربت به خداوند، باعث کمال عمل می‌شوند؛ طبق حدیث نبوی معروف «إنّما الأعمالُ بالنیّات»، اعمال انسان در گرو نیت‌هاست،معصومان(ع) در روایات بسیاری، بر داشتن نیت پاک و مخلصانه تاکید کرده و نیت فاسد را عامل از بین رفتن برکت و روزی انسان و پیش آمدن بلا و گرفتاری معرفی نموده‌اند.
برخی از احادیث، در مقایسه نیت و عمل، نیت را اصل، شالوده و برتر از اعمال معرفی کرده و اعمال را ثمره نیت‌ها دانسته‌اند همچنین ذکر کردند که پاداش الهی، شامل نیت بدون عمل نیز می‌شود. بر اساس روایتی از امام علی (ع)، اعمال بندگان، دارای مراتب و درجه‌هایی متفاوت هستند و «نیت»، تعیین کننده میزان ارزش اعمال اخلاقی و عبادی انسان‌هاست.
در علم اخلاق، نیت، اساس ارزش اخلاقی و منشأ خوبی و بدی کارهای انسان معرفی شده است.
و قصد گناه (بدون اینکه آن کار را انجام دهد) هرچند در فقه حرام نیست؛ ولی از جهت اخلاقی کاری ناپسند شمرده می‌شود.
نیت در عبادات
نیت کردن همراه با قصد قربت در واجبات تَعَبُّدی (واجب‌هایی که جنبه عبادی و پرستش دارند) مانند وضو، نماز، روزه، حج واجب و ضروری است. فقیهان، یکی از شرط‌های صحیح بودن عبادات را نیت کردن قبل از شروع عمل می‌دانند و ادامه داشتن نیت را تا پایان عمل نیز لازم می‌دانند. نماز را بايد به قصد قربت يعنى براى اطاعت فرمان خدا انجام داد و لازم نيست نيّت را به زبان آورد و يا در اوّل نماز از قلب بگذراند، همين اندازه كه اگر سؤال كنند چه می‌كنى، بتواند جواب دهد كه براى خدا نماز می‌خوانم كافى است. بنا بر نظر فقیهان، نیت امری ذهنی است و لازم نیست بر زبان آورده شود. نیت در نماز، در کنار رکوع، سجده، تکبیرة الاحرام و قیام، یکی از ارکان نماز است عالمان اسلام معتقدند اگر کسی قبل از انجام دادن اعمال مباح، نیت و قصد قربت کند، عملی که انجام داد، تبدیل به عمل مستحبی خواهد شد.
