صدقه، به اموالی می‌گویند که به قصد قُربَت در راه خدا داده می‌شود. صدقه یا واجب است یا مستحب که در آیات قرآن و روایات مصارف و شرایط آن بیان شده است. طبق روایات، صدقه دادن نه تنها موجب کم شدن اموال انسان نمی‌شود، بلکه برکت و یا افزایش اموال را نیز به دنبال دارد. بنابر آیات و روایات گیرنده صدقه خداوند است ازاین‌رو بهتر است که صدقه از اموال پاک باشد و به صورت پنهانی داده شود. قرآن صدقه را وسیله آمرزش گناهان معرفی کرده است. برای صدقه در روایات آثار زیادی از جمله شفای مریض، طولانی شدن عمر بیان شده است.
واژه‌شناسی
صدقه چیزی است که انسان آن را به قصد قُربَت (نزدیک‌شدن به خداوند) از مالش خارج می‌کند، مثل زکات؛ ولی واژه «صدقه» را برای صدقهٔ مستحب و «زکات» را برای صدقهٔ واجب به کار می‌برند. دادن مال در راه خدا را «تصدّق» و مال داده شده را «صدقه» می‌نامند. وجه تسمیه صدقه آن است که بنده به‌وسیله آن صدق عبودیت خویش را اظهار می‌کند.
اهمیت صدقه
قرآن صدقه را وسیله آمرزش گناهان معرفی کرده است. در سوره توبه آیه ۱۰۴ آمده است، خداوند خود، صدقات را می‌گیرد: أَلَمْ یعْلَمُوا أَنَّ الله هُوَ یقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبَادِهِ وَیأْخُذُ الصَّدَقَاتِ وَأَنَّ اللهَ هُوَ التَّوَّابُ الرَّ‌حِیمُ ﴿۱۰۴﴾ (ترجمه:آیا ندانسته‌اند که تنها خداست که از بندگانش توبه را می‌پذیرد و صدقات را می‌گیرد، و خداست که خود توبه‌پذیر مهربان است؟)[توبه–۱۰۴]
در تفسیر نمونه ذیل این آیه آمده است: این تعبیر، عظمت و شکوه این حُکم اسلامی را مجسم می‌سازد و علاوه بر تشویق همه مسلمانان به این فریضه الهی، هشدار می‌دهد در پرداخت زکات و صدقات، نهایت ادب و احترام را به خرج دهند؛ چرا که گیرنده خداست. همچنین در روایتی از امام سجاد (ع) آمده است:إنَّ الصَّدَقَة لاتَقَع فی یدِ العَبدِ حتّی تَقَعُ فی یدِ الرَّب (ترجمه: صدقه در دست بنده قرار نمی‌گیرد مگر این که قبلاً در دست خدا قرار گیرد.) در روایتی امیرالمؤمنین(ع) مسکین و نیازمند را فرستاده خدا معرفی کرده و می‌فرماید: مستمند فرستاده خداست. كسى كه از او دريغ دارد از خدا دريغ داشته و كسى كه به او عطا و بخشش كند به خدا عطا كرده. [یادداشت ۱]
اقسام صدقه
صدقات به دو دسته تقسیم می‌شوند:
- واجب: در این نوع از صدقه، شخص باید بخشی از اموال شخصیِ خودش را با شرایطی خاص به افرادی مخصوصی بدهد. صدقه واجب مثل زکات، خمس و فطریه.
- مستحب: اندازه خاصی ندارد و انسان می‌تواند هر مقدار از مالش را که بخواهد در راه خدا به فقرا و نیازمندان ببخشد.
ویژگی‌ها و شرایط
آن‌گونه که از سخنان چهارده معصوم و آیات قرآن کریم استفاده می‌شود صدقه دارای شرایطی است از جمله:
- قبل از هر چیز، صدقه باید از اموال حلال و خوب و سالم باشد.
- بهتر است که صدقه و انفاق مخفی باشد.
- صدقه و انفاق همراه با آزار و منّت نباشد.
- انفاق و صدقه باید توأم با اخلاص و خلوص نیت باشد.
- انفاق و صدقه از اموالی باشد که آنها را دوست داریم و مورد علاقه ماست.
- انفاق کننده هرگز خود را مالک حقیقی تصور نکرده، بلکه خود را واسطه بین خدا و خلق بداند.
مصارف صدقه
خداوند در آیات قرآن مصارف صدقه را هشت مورد بیان می‌کند:
- فقرا
- مساکین
- عاملان و جمع‌کنندگانِ زکات. در حقیقت آنچه به آنان داده می‌شود، به منزله مزد و اُجرتشان است.
- «مُؤلِفَة قلوبُهُم» یعنی کسانی که انگیزۀ نیرومندی برای کمک به اسلام ندارند و با تشویق مالی می‌توان محبتشان را جلب کرد.
- آزاد ساختن بردگان.
- ادای دِین بدهکاران و آنها که بدون جُرم و تقصیر زیر بار بدهکاری مانده و از ادای آن عاجز شده‌اند.
- مصرف در راه خدا. منظور از آن، تمام راه‌هایی است که بر گسترش و تقویت آیین الهی منتهی شود.
- کمک به واماندگان در راه ( ابنِ سبیل)، یعنی مسافرانی که در راه مانده و زاد و توشه کافی برای رسیدن به مقصد ندارند.
کیفیت صدقه دادن
- دو روش ناپسند از نگاه قرآن:
خداوند از دو روش در صدقه‌دادن نهی کرده است:.
- صدقه برای ریا و خودنمایی باشد. در چنین موردی صدقه از همان ابتدا باطل می‌شود.
- صدقه‌ای که بعداً با منت و اذیت، ثواب و ارزشش از بین می‌رود.
باطل بودن این دو قسم صدقه از این رو است که برای رضای خدا انجام نشده یا اگر هم برای رضای خدا بوده، شخص نتوانسته نیت خود را خالص نگه دارد و با منت و اذیت آن را باطل کرده است.
- دو روش نیکو از نگاه قرآن:
خداوند در قرآن دو قسم صدقه دادن را مطرح کرده و هر دو را ستوده است:
- صدقه پنهان:انسان را از ریا دور می‌سازد و آبروی فقیر محفوظ می‌ماند و فقیر احساس ذلت و خفت نمی‌کند. از آنجا که بنای دین بر اخلاص است، هرآنچه عمل خالص‌تر باشد، فضیلت بیشتری دارد و به همین جهت خدای سبحان صدقه مخفی را بر صدقه علنی ترجیح داده و می‌فرماید:«اگر مخفیانه صدقه دهید برایتان بهتر است».
- صدقه آشکار: که تشویق و دعوت عملی مردم به کار نیک و مایه دلگرمی فقرا و مساکین است؛ چرا که می‌بینند در جامعه کسانی هستند که به حال آنان ترحم می‌کنند؛ همچنین این کار باعث می‌شود روحیه یأس و ناامیدی از فقرا برود.
مصادیق صدقه
صدقه هدیه‌ای است که از طرف افراد حقیقی یا حقوقی به منظور خیریه و بهره‌مند شدن افراد دیگر، داده می‌شود.صدقه ممکن است به صورت‌های وجه نقد، خدمات، وسایل استفاده شده یا استفاده نشده‌ای مانند پوشاک، اسباب‌بازی، خوراک و رسانگر، کمک‌های ضروری از جمله کمک‌های انسان‌دوستانه، کمک به توسعه و گسترش و نیازهای ضروری بدن انسان مانند خون و پیوند اندام و…باشد.رسول خدا (ص) فرمود: هر معروفی صدقه به شمار می‌آ‌ید و هر آنچه را که مؤمن برای خود و خانواده و همسرش هزینه کند و نیز هر آنچه با آن آبروی خود را حفظ کند برایش صدقه نوشته می‌شود. در روایتی رسول خدا(ص) فرمود: هر مسلمانی هر روز باید صدقه‌ای بدهد و چون پرسیدند چه کسی توان این کار را دارد فرمود: برداشتن چيزهاى آسيب رسان از سر راه صدقه است؛ نشان دادن راه به كسى صدقه است، عيادت از بيمار صدقه است، امر به معروف صدقه است، نهى از منكر صدقه است و سلام را جواب دادن صدقه است. [یادداشت ۲]
در مورد این که از چه چیزهایی باید صدقه داد، در آیات قرآن و روایات آمده است: از طیبات صدقه بدهید؛ یعنی اموال پاک و حلالی که شخص از راه حلال آنها را به دست می‌آورد، علاوه سعی شود از اموال پست و ناقابل در صدقه استفاده نشود؛ زیرا صدقه دادن برای به دست آوردن رضایت خدا انجام می‌گیرد که یک طرف آن بینوایان و فقیران، و طرف دیگرش خدا است و اگر مؤمنان این مسائل را رعایت ننمایند، هم توهین به خداوند است و هم تحقیری نسبت به نیازمندان و بینوایان.قرآن کریم در آیه ۲۶۷ سوره بقره [یادداشت ۳]صدقه دادن از چیزهای پاکیزه را به مؤمنان توصیه کرده و معیار را دادن چیزی معین کرده که اگر به خودِ انسان بدهند با خیال آسوده و رغبت بگیرد نه با بی میلی و چشم پوشی. قرائتی در تفسیر آیه گفته که هدف از انفاق، رهايى از بخل است، نه رهايى از اشياى بى‌ارزش و نامطلوب و وجدان انسان را بهترين معيار براى شناخت پسنديده و ناپسند دانسته است یعنی هر آنچه را مى‌پسندد كه به او انفاق كنند، شايسته است كه انفاق كند و اگر آن‌را دوست نمى‌دارد، شايسته‌ى انفاق نيست.
مقدار
در صدقه دادن شخص باید اعتدال را رعایت کند؛ یعنی نه به گونه‌ای باشد که در صدقه دادن بخیل باشد و نه آن گونه صدقه دهد که برای خود مشکل ایجاد کند.[یادداشت ۴] مقدار حداقل صدقه به توان شخص بستگی دارد، حتی در برخی روایات یک جرعه آب هم به عنوان صدقه بیان شده است.
آثار و برکات
روایات بسیاری درباره فضیلت و برکات صدقه نقل و فواید و آثار زیادی برای آن بیان شده است، از جمله آنهاست:
دوری از بلا و مرگ بد
رفع بلا، دوری از مرگ سوء و… از آثار انفاق است. امام باقر(ع) می‌فرماید: «صدقه هفتاد بلا را از انسان دور می‌کند و نیز مرگ سوء را از انسان دور می‌نماید؛ چرا که صاحب صدقه هرگز با مرگ سوء از دنیا نمی‌رود».
طول عمر
پیامبر اکرم(ص) می‌فرماید: «صدقه و صله رحم شهرها را آباد می‌کند و بر عمرها می‌افزاید.»
شفای مریض
از دیگر آثار مهم صدقه و انفاق، شفای مریض است. در حدیثی از معصومان(ع) آمده است: «بیمارانِ خود را به وسیله صدقه درمان کنید». و در حدیث دیگری می‌خوانیم که مستحب است مریض با دست خود صدقه بدهد.
دورکننده فقر
از امام باقر(ع) نقل شده است که می‌فرماید: «نیکی و صدقه پنهان فقر را دور می‌کند…»
آثار معنوی صدقه
از نظر قرآن صدقه در راه خدا، تجارتی پرسود و معامله‌ای ارزشمند است که موجب جلب پاداش‌های عظیم و رسیدن به بهشت الهی شده، انسان را از هول و هراس قیامت ایمن نموده و موجب نجات از عذاب دردناک الهی می‌شود.
دفع نحوست
پیامبر(ص) می‌فرماید: هرگاه شب را به صبح آوردی، صدقه‌ای بده تا نحسی آن روز را از تو دور کند و هرگاه روز را به شب آوردی، صدقه‌ای بده تا نحسی آن شب را از تو دور کند.
عامل عبور از صراط
امام صادق(ع) می‌فرماید: در طلب گذر از صراط بودم پس آن را در صدقه دادن یافتم.
مایه ضمانت بهشت
امیرالمؤمنین (ع) می‌فرماید: برای شش گروه بهشت را ضمانت می‌کنم. یکی مردی که صدقه‌ای را کنار بگذارد که بدهد، اما بمیرد؛ پس او اهل بهشت است. پنج گروه دیگر اینان‌اند: عیادت‌کننده از بیمار، جهادگر، حج‌گزار، راهی نماز جمعه و راهی تشییع جنازه که بمیرند و به خانه باز نگردند.
یادداشت
- ↑ إِنَّ الْمِسْكِينَ رَسُولُ اللَّهِ، فَمَنْ مَنَعَهُ فَقَدْ مَنَعَ اللَّه، وَ مَنْ أَعْطَاهُ فَقَدْ أَعْطَى اللَّهَ.
- ↑ … إماطتك الأذى عن الطريق صدقة، و إرشادك الرجل إلى الطريق صدقة، و عيادتك المريض صدقة، و أمرك بالمعروف صدقة، و نهيك عن المنكر صدقة، و ردّك السلام صدقة.
- ↑ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَنْفِقُوا مِنْ طَيِّبَاتِ مَا كَسَبْتُمْ وَمِمَّا أَخْرَجْنَا لَكُمْ مِنَ الْأَرْضِ ۖ وَلَا تَيَمَّمُوا الْخَبِيثَ مِنْهُ تُنْفِقُونَ وَلَسْتُمْ بِآخِذِيهِ إِلَّا أَنْ تُغْمِضُوا فِيهِ ۚ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ غَنِيٌّ حَمِيدٌ ترجمه: اى كسانى كه ايمان آورده‌ايد، از چيزهاى پاكيزه‌اى كه به دست آورده‌ايد، و از آنچه براى شما از زمين برآورده‌ايم، انفاق كنيد، و در پى ناپاک آن نروید که [از آن] انفاق نمایید، در حالى که آن را [اگر به خودتان مى‌دادند] جز با چشم‌پوشى [و بى‌میلی] نسبت به آن، نمى‌گرفتيد، و بدانید که خداوند، بى‌نیازِ ستوده [صفات] است.
- ↑ قرآن کریم درباره رعایت اعتدال در صدقه می‌فرماید: وَلَا تَجْعَلْ يَدَكَ مَغْلُولَةً إِلَىٰ عُنُقِكَ وَلَا تَبْسُطْهَا كُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُومًا مَحْسُورًا سوره اسرا آیه ۲۹ ترجمه: و دستت را به گردنت زنجير مكن و بسيار [هم] گشاده‌دستى منما تا ملامت‌شده و حسرت‌زده بر جاى مانى.
