آیه تطهیر (احزاب: ۳۳) به اراده خداوند بر پاکی اهل‌بیت(ع) از پلیدی اشاره دارد. متکلمان و عالمان دینی شیعی برای اثبات عصمت امامان به این آیه استناد نموده و با توجه به الف و لام جنس در «الرِجسَ» (پلیدی)، اهل بیت را از هرگونه پلیدی فکری و عملی همچون شرک، کُفر، نفاق، جهل و گناه بدور می‌دانند.
مفسّران درباره مصادیق اهل بیت در این آیه، اختلاف نظر دارند؛ گروهی مصداق آن را پنج‌تن آل‌عبا دانسته و گروهی آن را شامل همه امامان شیعه می‌دانند، همچنین عده‌ای از اهل سنت معتقدند مصداق آن همسران پیامبر(ص) بوده و برخی نیز، اشخاصی که زکات دادن به آنها حرام است را مصداق این آیه شمرده‌اند.
متن آیه
آیه تطهیر به بخشی از آیه سی و سوم سوره احزاب اشاره دارد:
﴿إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا
﴿خدا فقط می‌خواهد آلودگی را از شما خاندان [پیامبر] بزداید و شما را پاک و پاکیزه گرداندسوره احزاب: آیه ۳۳
جایگاه
آیه تطهیر یکی از دلایل پاکی و عصمت امامان شمرده می‌شود و به جهت قسمت دوم آن، به «آیه تطهیر» مشهور است. امامان شیعه همواره به این آیه مباهات کرده و آن را دلیل حقانیت خود دانسته‌اند.
شأن نزول
طبق نقل منابع شیعه و اهل سنت، این آیه در خانه ام سلمه، همسر پیامبر(ص)، نازل شده و هنگام نزول آن علاوه بر پیامبر(ص) علی(ع)، فاطمه(س)، حسن(ع) و حسین(ع) هم حاضر بودند. در این هنگام پیامبر(ص) پارچه‌ای خیبری (کساء) بر روی خود، علی(ع)، فاطمه(س) و حَسَنین(ع) کشید و دست‌ها را به سوی آسمان بالا برد و گفت: “خدایا! اهل بیت من این چهار نفرند. اینان را از هر پلیدی پاک گردان”. ام سلمه از پیامبر(ص) پرسید آیا من نیز در شمار اهل بیت(ع) قرار دارم، پیامبر(ص) پاسخ داد تو از همسران رسول خدایی و تو (بر راه) خیر هستی.
معنای رجس
لغت‌شناسان رجس را به معنی پلیدی دانسته‌اند.به عقیده راغب اصفهانی، گاهی طبع یا عقل انسان، گاهی شرع و گاهی همه این موارد چیزی را پلید می‌دانند. علامه طباطبایی معتقد است، پلیدی در انسان، عبارت است از ادراکی نفسانی، که از علاقه قلب به اعتقادی باطل، یا عملی زشت حاصل می‌شود، وقتی می‌گوییم انسان پلید، یعنی انسانی که به خاطر دل‌بستگی به عقاید یا عمل باطل، دلش دچار پلیدی شده است.در برخی روایات، منظور از رجس گناه دانسته شده است.
دلالت بر عصمت
درباره چگونگی دلالت آیه تطهیر بر عصمت اهل‌بیت، گفته می‌شود «الرِجسَ» (پلیدی) همراه با «الف و لام جنس» آمده و شامل هرگونه پلیدی فکری و عملی همچون شرک، کُفر، نفاق، جهل و گناه می‌شود. و چنین ازاله و برطرف کردنی، با عصمت الهی منطبق است که انسان را از هر باطلی، چه عقاید و چه اعمال حفظ می‌کند.
همچنین برخی الفاظ در آیه موجب تأکید موضوع عصمت برای اهل بیت شمرده شده است، از جمله: واژه «إِنَّما» که دلالت بر انحصار داشته و نشان می‌دهد اراده الهی برای از بین بردن پلیدی، مخصوص اهل‌بیت است. علامه طباطبایی وجود عبارت اهل‌البیت در این آیه را دال بر انحصار طهارت و عصمت برای اهل‌بیت عنوان کرده است. واژه «تَطهِیرًا» مفعول مطلق بوده و تأکیدی دیگر برای طهارت به شمار می‌رود. در برخی روایات نیز، پیامبر(ص) پس از تلاوت آیه تطهیر، فرموده است: «فَأَنَا وَ أَهْلُ بَیْتِی مُطَهَّرُونَ مِنَ الذُّنُوبِ؛ من و اهل بیتم از گناهان پاک هستیم». حضرت علی(ع) هم در ماجرای فدک با استناد به این آیه منزه بودن حضرت زهرا(س) از گناه را اثبات نمود.
اراده تکوینی یا تشریعی
درباره چگونگی اراده الهی در عبارت شریفه «یُرِیدُ اللهُ»، برخی مفسرین معتقدند، مراد، اراده تکوینی است که به پاکی اهل بیت(ع) اختصاص یافته، نه اراده تشریعی که به افعال مخلوقات تعلق می‌گیرد و منشأ تکالیف دینی نسبت به مکلّفین است؛ زیرا اراده تشریعی خداوند به تطهیر همه انسانها تعلق گرفته و اختصاص به افرادی خاص ندارد و فرستادن پیامبران و کتاب‌های آسمانی برای هدایت و تعلیم بشر، در راستای همین اراده تشریعی عام خداوند است.
همچنین گفته می‌شود، این اراده تکوینی با مسأله اختیار منافاتی ندارند؛ زیرا معصومان دارای یک نوع شایستگی اکتسابی از طریق اعمال خویش، و یک نوع لیاقت ذاتی و موهبتی از سوی پروردگار هستند، تا بتوانند الگو و اسوه مردم باشند؛ از این‌رو با وجود داشتن قدرت و اختیار بر گناه، سراغ آن نمی‌روند.
مصداق اهل بیت
درباره مصادیق اهل بیت در آیه تطهیر، در منابع شیعه و سنی، نظرات مختلفی ارائه شده است:
دیدگاه اول: برخی از صحابه، مراد از اهل بیت را علی(ع)، فاطمه(س)، حسن(ع) و حسین(ع) دانسته‌اند. اَنَس بن مالک، ابوسعید خُدْری، ام سلمه و عایشه، به این نظر معتقد هستند. مفسران شیعه از جمله طبرسی و علامه طباطبایی نیز معتقدند، این آیه در شأن اصحاب کساء نازل شده و این مطلب در میان شیعیان به حد تواتر رسیده است. طبق چندین روایت از کتاب مسند احمد بن حنبل، پیامبر(ص)، مصداق آیه تطهیر را فاطمه(س)، علی(ع) و دو فرزندش بیان کرده است. احمد بن حنبل همچنین در فضائل الصحابه، روایت می‌کند که پیامبر(ص) به مدت ۶ ماه هنگام خروج برای نماز صبح، به در خانه فاطمه(س) که می‌رسید صدا می‌کرد: ای اهل بیت! نماز! نماز! ای اهل بیت! «خدا فقط می‌خواهد آلودگی را از شما خاندان [پیامبر] بزداید و شما را پاک و پاکیزه گرداند».
| « | آیه تطهیر در میانه سخن از زنان پیامبر است. … در مورد زنان صحبت می‌کند و گاه آنها را توبیخ می‌کند که اگر گناه کنید عذاب، دوبرابر می‌شود. لسانِ این مطالب، لسانِ تهدید و ارعاب و … است. اینجا خداوند به اشکالی جواب می‌دهد که آنچه گفتیم در مورد زنان پیامبر بود و اهل‌بیت اصلا از جنس دیگری هستند. زبان این آیه در مورد اهل‌بیت تغییر می‌کند و ضمائر نیز تغییر می‌کند و خداوند در اینجا می‌گوید که اینان را با آنها اشتباه نگیرید. پس از اتمام این بخش از آیه، بحث به زنان بر می‌گردد. ضمائر تغییر می‌کند و زبان آیه نیز تغییر می‌کند. | » |
دیدگاه دوم: در برخی منابع حدیثی شیعه، عنوان اهل بیت(ع) علاوه بر پنج‌تن، به دیگر امامان شیعه(ع) نیز اطلاق شده است. ابن کثیر دمشقی، از علمای اهل سنت، در کتاب تفسیرش، روایتی از امام حسن(ع) آورده که وی بر منبر گفت: «ما آن اهل بیتی هستیم که خدا درباره‌شان این آیه را فرموده است». همچمین روایتی از امام سجاد(ع) ذکر می‌کند که در پاسخ مرد شامی گفت: «ما مصداق این اهل بیتیم». در تفسیر نور الثقلین نیز حدیثی نقل شده که امام صادق(ع) ابتدا مراد از اهل بیت در آیه تطهیر را پنج تن معرفی می‌کند، ولی در ادامه، در تأویل این آیه، با استمداد از آیه اولو الارحام، آیه تطهیر را شامل همه امامان شیعه دانسته و اطاعت از آنان را اطاعت از خدا و نافرمانی از آنان را معصیت خدا دانسته است.
دیدگاه سوم: زید بن اَرْقَم، صحابی پیامبر(ص)، معتقد است، مراد از اهل بیت کسانی هستند که خداوند زکات دادن به آنان را حرام گردانیده است و آنان نزدیکان پیامبر(ص)، از قبیل آل علی و آل عقیل و آل جعفر بن ابی طالب هستند و منظور از تطهیر، پاک گردانیدن از دریافت و مصرف صدقه و زکات، است.
دیدگاه چهارم: به باور برخی از اهل سنت، مراد از اهل بیت، همسران پیامبر(ص) هستند؛ زیرا سیاق آیه در بیان احوال ایشان است. از عِکْرِمَه غلام ابن عباس و مَقاتل بن سُلیمان احادیثی با این مضمون نقل شده است. ولی مفسران شیعی معتقدند، اگر منظور، همسران پیامبر باشد، باید به جای “عَنکُم”، “عَنکُنَّ” و به جای “یطَهِّرَکُم”، “یطَهِّرَکُنَّ” می‌آمد؛ زیرا ارجاع ضمیر مردان به زنان صحیح نیست.
مفسران شیعی همچنین در پاسخ به این پرسش که چرا در این سوره، وسط بیان وظایف زنان پیامبر(ص) مطلبی گفته شده که شامل زنان پیامبر(ص) نمی‌شود، گفته‌اند؛ این گونه سخن گفتن، در روش فصیحان عرب، شناخته شده است و در قرآن به آیات فراوان برمی‌خوریم که در کنار هم قرار دارند، ولی از موضوعات گوناگونی سخن می‌گویند. از روایات نیز استفاده می‌شود که این بخش، جداگانه نازل شده، و یا به دستور پیامبر(ص) و یا پس از ارتحال او هنگام گردآوری قرآن در کنار هم قرار گرفته است.
