میزان

میزان از مفاهیم قرآنی و مواقف قیامت بوده و اشاره به سنجش انسان و اعمال او در قیامت دارد. بر اساس روایات در روز قیامت انسان و اعمال او را با پیامبران و امامان و اعمال آنها می‌سنجند. برخی با مَجاز دانستن وزن اعمال، میزان را کنایه از به عدالت رفتار کردن خداوند در قیامت دانسته‌اند در حالیکه دیگران اعمال انسان را در قیامت دارای حقیقتی قابل سنجش می‌دانند که با مقیاس و میزانی متناسب سنجیده خواهد شد.

در روایات از باورهای توحیدی، محبت اهل بیت، دوری از گناهان، صلوات فرستادن، نیت خالص، آزار نرساندن و خیرخواهی برای مردم به عنوان مهم‌ترین عوامل سنگین شدن میزان اعمال در قیامت یاد شده است.

میزان در لغت به معنی ابزار سنجش و ترازو است و «میزان اعمال» چیزی است که با آن اعمال و باورهای انسان مورد سنجش قرار می‌گیرد. این واژه و جمع آن (مَوازین) شانزده بار در قرآن آمده است که در برخی موارد به معنای وسیله سنجش در مبادلات به کار رفته و در مواردی به قوانین تکوین و آفرینش اشاره دارد و در مواردی به قوانین تشریع.

میزان یکی از مواقف قیامت است که در آن به سنجش مجموع اعمال و اعتقادات انسان پرداخته می‌شود و درجات بهشت یا جهنم فرد متناسب با آن خواهد بود. بر اساس آیات ۹-۸ سوره اعراف، اعمال حسنه باعث سنگین شدن ترازوی اعمال و گناهان باعث سبک شدن ترازوی اعمال می‌شوند نه اینکه حسنات را در یک کفه ترازو قرار دهند و گناهان را در کفه دیگر. هریک از اعمال نیز برای خود معیار سنجش مجزایی دارند و هر عمل با مصداق کامل همان عمل سنجیده می‌شود، نماز فرد با نماز کامل سنجیده می‌شود و روزه با روزه کامل؛ به عبارت دیگر، هر انسان با انسان کامل مورد سنجش قرار گرفته و هر عملش با عملی که انسان کامل انجام داده و کامل‌ترین مصداق عمل است سنجیده می‌شود. بر این اساس، «میزان» در قیامت انسان کامل خواهد بود. در روایات، پیامبران و جانشینان آنان مصداق «میزان قسط» در آیۀ «وَ نَضَعُ الْمَوَازِینَ الْقِسْطَ…» (ما ترازوهای عدل را در روز قیامت برپا می‌کنیم…) معرفی شده‌اند. در زیارت مطلقه حضرت علی(ع) بر میزان اعمال بودن ایشان تأکید بیشتری شده است: «السّلامُ علَی میزانِ الأعمالِ». بر این اساس، میزان اعمال هر امت، پیامبران و جانشینان آنان خواهد بود.

علامه طباطبایی «میزان» در آیه «وَ أَنزَلْنَا مَعَهُمُ الْكِتَابَ وَ الْمِیزَانَ» را به معنای دین دانسته و گفته است از این جهت دین را میزان می‌گویند که عقاید و اعمال انسان‌ها به وسیله آن سنجیده می‌شود و در روز قیامت بر طبق آن محاسبه و جزا داده می‌شود.

قرآن اعمال انسان را دارای وزن می‌داند و مقصود از وزن عمل، ارزش‌مندی یا بی‌ارزشی آن از جهت ثواب و پاداش دانسته شده است. در چگونگی ارزش گذاری و وزن کردن اعمال چند دیدگاه مطرح شده است:

• برخی مانند شیخ مفید آن را حمل بر معنای مجازی کرده و منظور از آن را به عدالت رفتار کردن خداوند و پاداش دادن به اعمال صالح و مجازات کردن به خاطر گناهان دانسته‌اند.
• برخی با حقیقت دانستن سنجش اعمال معتقدند تنها اعمال صالح وزن دارند و گناهان وزنی ندارند و سبک بودن ترازوی اعمال در قیامت به معنی کمی اعمال صالح است و گروهی دیگر مانند علامه طباطبایی معتقدند اعمال صالح باعث سنگینی میزان و گناهان باعث سبک شدن آن می‌شوند و وزن نهایی مجموع این اضافه شدن و کم شدن‌ها است.

در ارزش‌گذاری اعمال در قیامت که از آن به «وزن اعمال» هم تعبیر شده است چند عامل تأثیرگذار است: جایگاه و اهمیت آن عمل در دین، درجۀ ایمان و باور انسان، اخلاص وی در انجام عمل.

از مهم‌ترین عوامل سنگین شدن میزان در قیامت می‌توان به این موارد اشاره کرد:

در روایات عواملی همچون حسد نیز باعث سبک شدن ترازوی اعمال در قیامت معرفی شده‌اند.