قرآن کلام خدا و کتاب آسمانی مسلمانان است که به وسیله جبرئیل به حضرت محمد(ص)، وحی شد. مسلمانان محتوا و الفاظ قرآن را نازل‌شده از سوی خداوند می‌دانند؛ همچنین معتقدند قرآن، معجزه و نشانه پیامبری حضرت محمد(ص) و آخرین کتاب آسمانی است. این کتاب بر معجزه‌بودن خود تأکید کرده و دلیل اعجازش را آن دانسته است که کسی نمی‌تواند مانندی برای آن بیاورد.
نخستین آیات قرآن ابتدا در غار حراء، واقع در کوه نور به پیامبر اسلام، وحی شد. دیدگاه مشهور این است که آیات آن، هم از طریق فرشته وحی و هم بدون واسطه و به صورت مستقیم، بر پیامبر نازل می‌شده است. به باور بیشتر مسلمانان، نزول قرآن به صورت تدریجی صورت گرفته است؛ اما برخی بر این باورند که علاوه بر نزول تدریجی آیات، آنچه قرار بوده است در یک سال بر پیامبر(ص) نازل شود، در شب قدر هم یک‌جا بر او نازل می‌شده است.
آیات قرآن در زمان پیامبر(ص) به صورت پراکنده بر روی پوست حیوانات، چوب درخت خرما، کاغذ و پارچه نوشته میشد. پس از رحلت پیامبر(ص)، آیات و سوره‌های قرآن توسط اصحاب جمع‌آوری شد؛ اما نسخه‌های بسیاری تدوین شد که در ترتیب سوره‌ها و قرائت، با هم متفاوت بودند. به دستور عثمان نسخه واحدی از قرآن تهیه شد و دیگر نسخه‌های موجود را از بین بردند. شیعیان به پیروی از امامان خود، این نسخه را درست و کامل می‌دانند.
قرآن، فرقان، الکتاب و مُصحَف از مشهورترین نام‌های قرآن است. قرآن ۱۱۴ سوره و بیش از ۶۰۰۰ آیه دارد و به ۳۰ جزء و ۱۲۰ حزب تقسیم شده است. در قرآن، از موضوعاتی چون توحید، معاد، غزوات پیامبر اسلام(ص)، داستان‌های انبیاء، اعمال شرعی دین اسلام، فضایل و رذایل اخلاقی و مبارزه با شرک و نفاق، سخن به میان آمده است.
تا قرن چهارم قمری، قرائت‌های گوناگونی از قرآن، میان مسلمانان، رواج داشته است. وجود نسخه‌های متفاوت از آن در میان مسلمانان، ابتدایی‌بودن خط عربی، وجود لهجه‌های مختلف و اِعمال سلیقه قاریان، از عوامل اختلاف قرائت بوده است. در این قرن، هفت قرائت از میان قرائت‌ها برگزیده شد. قرائت شایع از قرآن در میان مسلمانان، قرائت ، عاصم با روایت حفص است.
نخستین ترجمه کامل قرآن به زبان فارسی، در قرن چهارم قمری و به زبان لاتین، در قرن ششم قمری(دوازدهم میلادی) نوشته شده است. این کتاب نخستین بار در سال ۹۵۰ق(۱۵۴۳م)، در ایتالیا به چاپ رسید. اولین چاپ آن توسط مسلمانان، در سال ۱۲۰۰ق، در سن پیترزبورگ روسیه صورت گرفت. ایران اولین کشور مسلمان بود که قرآن را در سال‌های ۱۲۴۳ق و ۱۲۴۸ق، چاپ کرد. قرآنی که امروز با نام عثمان طه شناخته‌شده، بر پایه چاپ مصر است.
قرآن منشأ پیدایش دانش‌های فراوانی میان مسلمانان شده است. تفسیر و علوم قرآنی چون تاریخ قرآن، علم لغات قرآن، علم اِعراب و بلاغت قرآن، قصص القرآن و اعجاز القرآن از این دانش‌ها است.
قرآن جایگاه ویژه‌ای در آیین‌ها و هنر مسلمانان داشته است. ختم قرآن و قرائت قرآن در مراسم ازدواج، از آن جمله است. قرآن به سر گرفتن نیز از آیین‌های شیعیان است. بیشترین نمود قرآن در هنر، در خوش‌نویسی، تذهیب، تجلید(جلدکردن)، ادبیات و معماری بوده است.
کلام خدا
به باور مسلمانان، قرآن کلام خداوند است که از طریق وحی بر پیامبر اسلام(ص) نازل شده[۱] و محتوا و الفاظ آن از سوی خداوند آمده است.[۲] نخستین بار در غار حراء، واقع در کوه نور به پیامبر اسلام، وحی شد.[۳]گفته‌اند: نخستین آیاتی که بر پیامبر نازل شد، آیات آغازین سوره علق و نخستین سوره‌ای که به صورت کامل نازل شد، سوره فاتحه است.[۴] به عقیده مسلمانان، پیامبر اسلام، آخرین پیامبر و قرآن آخرین کتاب آسمانی است.[۵]
چگونگی دریافت قرآن
قرآن نزول وحی بر پیامبران را در سه راه منحصر دانسته است: الهام، از پس پرده و از طریق فرشتگان.[۶] برخی با استناد به آیاتی چون «قُلْ مَن كَانَ عَدُوًّا لِّجِبْرِيلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلَىٰ قَلْبِكَ بِإِذْنِ اللَّـهِ»[۷](بگو: «کسی که دشمن جبرئیل است [در واقع دشمن خداست] چرا که او، به فرمان خدا، قرآن را بر قلبت نازل کرده است)، گفته‌اند: نزول این کتاب، تنها از طریق جبرئیل صورت گرفته است؛[۸] اما دیدگاه مشهور این است که قرآن به شیوه‌های دیگر و از جمله به صورت مستقیم و بدون واسطه هم بر پیامبر نازل شده است.[۹]
نزول دفعی و تدریجی
بر طبق برخی از آیات قرآن، این کتاب در ماه رمضان و شب قدر نازل شده است.[۱۰] [یادداشت ۱] بر این اساس میان مسلمانان در زمینه اینکه قرآن یک‌جا نازل شده است یا به صورت تدریجی، اختلاف نظر وجود دارد.[۱۱] برخی گفته‌اند: قرآن هم به صورت دفعی نازل شده است و هم به صورت تدریجی؛[۱۲] گروهی بر این باورند که آنچه قرار بوده است در یک سال بر پیامبر(ص) نازل شود، در شب قدر هم یک‌جا بر او نازل می‌شده است؛[۱۳] باور کسانی نیز این است که قرآن تنها به صورت تدریجی نازل شده و آغاز نزول آن در ماه رمضان و شب قدر بوده است.[۱۴]
نام‌های مشهور
نام‌های فراوانی برای قرآن ذکر کرده‌اند. قرآن، فرقان، الکتاب و مُصحَف مشهورترینِ آنها است.[۱۵] نام مصحف را ابوبکر بر آن نهاده است؛ اما دیگر نام‌ها در خود قرآن ذکر شده است.[۱۶] قرآن مشهورترین نام این کتاب است. این واژه در لغت به معنای خواندنی است و همراه با الف و لام، پنجاه بار در قرآن به کار رفته است که در همهٔ آن کاربردها منظور کتاب قرآن است؛ همچنین بدون الف و لام، بیست بار در قرآن آمده است که در سیزده مورد، کتاب قرآن معنا می‌دهد.[۱۷]قرآن با القاب متعددی که ریشه‌ی قرآنی دارند معرفی شده است مانند: مجید، کریم، حکیم، مبین. نویسنده کتاب قرآن و قرآن‌پژوهی براین باور است که در فـرهـنـگ اسلام و تشيع، قرآن را همواره اهل سنت با صفت كريم به صورت «قرآن كريم» و اهل تشیع با صفت مجيد، به صورت «قرآن مجيد» مى‌نامند و اين دو صفت منشا قرآنى دارد. [۱۸]صدر المتالهین فصل پانزدهم از موقف هفتم کتاب اسفار را با عنوان «الفصل (۱۵) فی القاب القرآن و نعوته» اختصاص به نام‌ها و القاب قرآن داده است و بیش از بیست نام و لقب (با استناد به آیات قرآن) را برای قرآن ذکر و به تشریح آنها پرداخته است. [۱۹][یادداشت ۲]
جایگاه
قرآن مهم‌ترین منبع اندیشه مسلمانان و معیار دیگر منابع تفکر اسلامی چون حدیث و سنت است؛ به این معنا که آموزه‌هایی که از طریق دیگر منابع اسلامی رسیده است، در صورت مخالفت با آموزه‌های قرآن، اعتبار ندارد.[۲۰] برپایه روایات پیامبر اسلام و امامان شیعه، احادیث را باید بر قرآن عرضه کرد و اگر بر آن منطبق نبود، باید آنها را نامعتبر و جعلی دانست.[۲۱]
برای نمونه از پیامبر اسلام، گزارش کرده‌اند: هر سخنی که از من برای شما نقل می‌شود، اگر با قرآن سازگار باشد، من آن را گفته‌ام و اگر با آن منافات داشته باشد، من آن را نگفته‌ام.[۲۲] [یادداشت ۳] در روایتی از امام صادق(ع) نیز آمده است که هر حدیثی که با قرآن منافات داشته باشد، دروغ است.[۲۳]
تاریخ قرآن
کتابت و تدوین
قرآن منسوب به امام حسن(ع)، به خط کوفی در ۲۰ ورق از پوست آهو با حاشیه آهار مهره و ابعاد ۱۵* ۲۰/۸ سانتی متر. این قرآن در موزه ملک قرار دارد.
پیامبر اسلام(ص) بر حفظ و قرائت درست و کتابت آیات قرآن تأکید بسیار داشته است. به جهت کمی افراد باسواد و کمبود امکانات نوشتاری در سال‌های آغازین بعثت، از ترس اینکه مبادا کلمه‌ای از یاد رود یا اشتباه ضبط شود، تلاش داشت تا آیات به صورت درست، حفظ و قرائت شوند.[۲۴] او زمانی که آیه‌ای نازل میشد، کاتبان وحی را فرا می‌خواند تا آن را بنویسند.[۲۵] آیات قرآن، به صورت پراکنده، بر پاره‌هایی از پوست حیوانات، چوب درخت خرما، پارچه و کاغذ نوشته میشد.[۲۶]
پیامبر خود بر کار کتابت وحی نظارت می‌کرد. او پس از تلاوت آیات برای کاتبان وحی، از آنان می‌خواست که آنچه را نوشته‌اند، بخوانند تا اشتباهات احتمالی در نوشتن، رفع شود.[۲۷] سیوطی نوشته است: در زمان پیامبر همهٔ قرآن نوشته شده بود، اما به صورت یک‌جا نبود و چینش سوره‌ها مشخص نشده بود.[۲۸]
تدوین قرآن به شکل کنونی، در زمان پیامبر(ص) روی نداده است. به نوشته کتاب التمهید فی علوم القرآن، در دوره پیامبر، آیات و نام‌های سوره‌ها، با نظر او، مشخص شده بود؛ اما تدوین نهایی قرآن به صورت یک کتاب و چینش سوره‌ها، پس از وفات پیامبر و به صلاحدید صحابه، انجام شده است. [۲۹] بر طبق این کتاب، نخستین کسی که قرآن را تدوین کرد، امام علی(ع) بود. او سوره‌های قرآن را بر پایه تاریخ نزول آنها، جمع‌آوری کرد. [۳۰]
یکسان‌سازی مصحف‌ها
پس از وفات پیامبر، اصحاب بزرگ او، هر یک به جمع‌آوری قرآن، اقدام کردند. مصحف‌های بسیاری تدوین شد که در ترتیب سوره‌ها و قرائت، با هم متفاوت بودند.[۳۱] این مسئله موجب شد که هر گروه از آنان قرائت خود از قرآن را درست و قرائت دیگری را نادرست بدانند.[۳۲]
با پیشنهاد حذیفه به عثمان برای یکی‌کردن مصحف‌ها و موافقت اصحاب پیامبر، عثمان گروهی را مأمور این کار کرد.[۳۳] او افرادی را به سرزمین‌های مختلف اسلامی فرستاد و همه قرآن‌های موجود را جمع‌آوری کرد؛ سپس دستور داد آنها را از بین ببرند.[۳۴] بر طبق کتاب التمهید، قوی‌ترین احتمال درباره زمان یکی‌کردن قرآن‌ها، سال ۲۵ قمری، است.[۳۵]
موافقت امامان شیعه با مصحف عثمانی
بر اساس روایات، امامان شیعه با یکسان‌سازی قرآن‌ها و همچنین با مُصحَفی که به دستور عثمان، تدوین شد، موافق بودهاند. سیوطی از امام علی (ع) نقل کرده است که عثمان درباره یکی‌کردن قرآن‌ها با او مشورت کرده و او هم موافق این کار بوده است.[۳۶] همچنین نقل شده است که امام صادق(ع) شخصی را که در حضورش، برخلاف قرائت رسمی، قرآن می‌خواند، از این کار نهی کرده است.[۳۷] طبق کتاب التمهید، شیعیان همگی قرآنی را که امروزه در دست است، درست و کامل می‌دانند.[۳۸]
قرائت‌های مختلف از قرآن
تا قرن چهارم هجری، قرائت‌های گوناگونی از قرآن میان مسلمانان رواج داشته است.[۳۹] مهم‌ترین عوامل اختلاف قرائت‌ها را وجود قرآن‌های متفاوت میان مسلمان‌ها، ابتدایی‌بودن خط عربی، نقطه نداشتن حروف، خالی‌بودن حروف از حرکات، وجود لهجه‌های مختلف و اِعمال سلیقه قاریان قرآن(کسانی که قرآن را آموزش می‌دادند) دانسته‌اند.[۴۰]
در قرن چهارم قمری، ابوبکر بن مجاهد (۲۴۵-۳۲۴ق)، استاد قاریان بغداد، هفت قرائت را از میان همه قرائت‌ها برگزید. قاریان این قرائت‌ها به قُرّاء سبعه مشهورند. از آنجا که هر یک از این قرائت‌ها با دو روایت، نقل شده است، از این پس چهارده قرائت از قرآن مورد قبول مسلمانان قرار گرفت.[۴۱]
اهل سنت معتقدند قرآن، وجوه لفظی گوناگونی دارد و افراد می‌توانند بر طبق هر یک از آن وجوه که می‌خواهند، آن را قرائت کنند؛[۴۲] اما عالمان شیعه می‌گویند: قرآن تنها با یک قرائت نازل شده است و امامان شیعه صرفا به جهت آسان‌گیری، خواندن قرآن با قرائت‌های مختلف را اجازه دادهاند.[۴۳]
قرائت شایع در میان مسلمانان، قرائت عاصم با روایت حفص است. گروهی از قرآن‌پژوهان شیعه، تنها این قرائت را صحیح و متواتر دانسته و گفته‌اند: دیگر قرائت‌ها از پیامبر گرفته نشده و حاصل اِعمال سلیقه قاریان آنها بوده است.[۴۴]
اعراب‌گذاری قرآن
در زبان عربی اعراب سهم مهمی در بیان معانی دارد و توجه به اعراب قرآن ضرورتی مضاعف دارد؛ زیرا خطا در تشخیص اعراب قرآن باعث تغییر معنا و گاه معنایی متناقص با مقصود خداوند می‌شود.[۴۵] کاتبان وحی در ابتدا کلمات قرآن را بدون نقطه و اعراب می‌نگاشتند و این امر برای کسانی که در عصر پیامبر زندگی می‌کردند مشکلی نداشت اما برای نسل‌های بعدی و بویژه مسلمانان غیر عرب گاه موجب قرائت‌های مختلف و تغییر معانی می‌گردید و ازاین‌رو اعراب‌گذاری قرآن برای پایان دادن به اختلافات و تغییر و تحریف معنوی قرآن ضروری بود.[۴۶] گزارش‌های تاریخی درباره نخستین اعراب‌گذار قرآن و ثبت‌کننده نشانه‌های اعرابی مختلف است. معمولاً ابوالاسود دوئلی (م ۶۹ق) را آغازگر اعراب‌گذاری قرآن معرفی می‌کنند که با کمک یحیی بن یَعمر انجام می‌داده است.[۴۷] اعراب‌گذاری ابتدایی به این شکل بوده است: نقطه روی حرف پایانی کلمه برای نصب، نقطه زیر حرف برای جر، نقطه بعد از حرف آخر برای رفع.[۴۸] یک قرن بعد، توسط خلیل بن احمد فراهیدی (۱۷۵ق)، شکل‌های خاص جایگزین نقطه‌ها شدند: مستطیل روی حرف برای نصب، مستطیل زیر آن برای جر، واو کوچک بالای آن برای رفع، تکرار شکل مشابه هر حرکت برای تنوین، دندانه حرف «س» برای تشدید، سَرِ حرف «ص» برای سکون.[۴۹] سپس در نیمه دوم قرن دوم هجری، مکتب نحو بصره با شخصیتی چون سیبویه، و مکتب نحو کوفه به پیشوایی کسایی و در اواسط سده سوم هجری، مکتب نحو بغداد ظهور کرد و در دانش اعراب قرآن کریم تحول پدید آمد.[۵۰]
ترجمه
ترجمه قرآن پیشینه بسیار کهنی دارد و به صدر اسلام برمی‌گردد؛[۵۱] اما نخستین ترجمه کامل قرآن به زبان فارسی، در قرن چهارم قمری انجام شده است. [۵۲] گفته‌اند: نخستین مترجم قرآن سلمان فارسی بوده است که بسم الله الرحمن الرحیم را «به نام یزدان بخشاینده» ترجمه کرد.[۵۳]
ترجمه قرآن به زبان‌های اروپایی، در آغاز توسط کشیشان و راهبان مسیحی انجام شد. آنها به منظور اشکال‌گرفتن به اسلام در مباحث کلامی، عبارت‌هایی از آن را ترجمه کردند.[۵۴] نخستین ترجمه کامل لاتین قرآن، در قرن ششم قمری(دوازدهم میلادی) نوشته شده است.[۵۵]
چاپ
قرآن نخستین بار در سال ۹۵۰ق(۱۵۴۳م)، در ایتالیا به چاپ رسید. این چاپ به دستور مقامات کلیسا از بین رفت. پس از آن در سال ۱۱۰۴ق(۱۶۹۲م)و سپس ۱۱۰۸ق(۱۶۹۶م)، دراروپا چاپ شد. اولین چاپ قرآن توسط مسلمان، در سال ۱۲۰۰ق، صورت گرفت. مولاعثمان این کار را در سن پیترزبورگ روسیه انجام داد. اولین کشور مسلمان که قرآن را چاپ کرد، ایران بود. ایران در سال‌های ۱۲۴۳ق و ۱۲۴۸ق، دو چاپ سنگی زیبا از آن تهیه کرد. در سال‌های بعد، دیگر کشورهای اسلامی چون ترکیه و مصر و عراق، چاپهای مختلفی از قرآن تهیه کردند.[۵۶]
قرآنِ چاپ مصر، در سال ۱۳۴۲ق، با نظارت اساتید دانشگاه الازهر و بر اساس روایت حفص از عاصم، تهیه شده بود و مورد پذیرش جهان اسلام قرار گرفت. قرآنی که امروز با نام عثمان طه شناخته‌شده است، به خط این خوش‌نویس سوری و بر پایه چاپ مصر، است. این قرآن در بیشتر کشورهای اسلامی چاپ می‌شود. ویژگی این چاپ، تنظیم آیات در صفحه‌ها و تقسیم منظم حزبها و جزءهای سیگانه قرآن است.[۵۷]
امروزه چاپ قرآن، با نظارت سازمان‌های مربوط به این کار انجام می‌شود و قوانین ویژه‌ای را دارد.[۵۸] در ایران، سازمان دارالقرآن الکریم، وظیفه تصحیح ونظارت بر چاپ قرآن را بر عهده دارد.[۵۹]
ساختار قرآن
قرآن ۱۱۴ سوره و نزدیک به شش هزار آیه دارد. درباره تعداد دقیق آیات آن، اختلاف نظر است. برخی از امام علی(ع) نقل کرده‌اند که قرآن ۶۲۳۶ آیه دارد.[۶۰] قرآن به سی جزء و ۱۲۰ حزب تقسیم شده است.[۶۱]
سوره
به بخش‌های مختلف قرآن که محتوای منسجمی دارند، سوره می‌گویند.[۶۲] سوره‌های قرآن، به جز سوره توبه، با بسم الله الرحمن الرحیم آغاز می‌شود.[۶۳] سوره‌ها با توجه به زمان نزولشان، به دو دسته سوره‌های مکی و مدنی تقسیم می‌شوند: به سوره‌هایی که پیش از هجرت پیامبر اسلام(ص) به مدینه نازل شده‌اند، مکی می‌گویند؛ سوره‌هایی را که بعد از هجرت پیامبر(ص) به مدینه، نازل شده‌اند، مدنی می‌نامند.[۶۴]
آیه
آیه به کلمات، عبارات و یا جملاتی از قرآن می‌گویند که سوره از آنها تشکیل می‌شود.[۶۵] هر سوره تعداد معینی آیه دارد.[۶۶] آیات قرآن به لحاظ حجم با هم متفاوت‌اند. آیه ۲۸۲ سوره بقره بلندترین آیه قرآن است. کوتاه‌ترین آیه قرآن را نیز آیاتی چون «مُدهامَّتان»(سوره الرحمن، آیه۶۴)، «والضُّحی» سوره ضحی، آیه۱)، «والفَجر»(سوره فجر، آیه۱) و یا فواتح سوره‌ها دانسته‌اند.[۶۷]
آیات قرآن به لحاظ میزانِ وضوح معنا، به دو دسته محکم و متشابه تقسیم می‌شود. منظور از آیات محکم، آیاتی‌اند که معنای‌شان به‌اندازه‌ای روشن است که جای تردید در آنها نیست؛ به آیاتی که درباره معنای آنها احتمالات مختلفی داده می‌شود، متشابه می‌گویند.[۶۸] این دسته‌بندی را خود قرآن ارائه کرده است.[۶۹]
تقسیم دیگری نیز برای آیات بیان شده است: به آیه‌ای از قرآن که حکم موجود در آیه دیگر را باطل می‌کند، آیه ناسخ و به آیه‌ای که حکمش باطل شده است، منسوخ می‌گویند.[۷۰]
حزب و جزء
حزب و جزء دو گونه از تقسیمات قرآن است که مسلمانان ابداع کرده‌اند. حدس زده‌اند که مسلمانان این کار را به جهت برنامه‌ریزی برای تلاوت یا حفظ روزانه قرآن انجام داده باشند. این‌گونه تقسیمات جنبه فردی داشته و یکسان نبوده است؛[۷۱] گفته‌اند: در زمان پیامبر(ص)، قرآن به هفت حزب تقسیم شده بود و هر حزب چند سوره را در بر می‌گرفت؛ همچنین در دوره‌هایی، تقسیم‌بندی‌های دو‌جزئی تا ده‌جزئی برای قرآن مطرح بوده است. امروزه تقسیم قرآن به سی جزء و تقسیم هر جزء به چهار حزب، شایع است.[۷۲]
محتوا
در قرآن از موضوعات گوناگونی چون مسائل اعتقادی، اخلاق، احکام شرعی، داستان‌های گذشتگان، مبارزه با منافقان و مشرکان سخن به میان آمده است. برخی از مضامین مهم قرآن عبارت است از: توحید، معاد، رویدادهای صدر اسلام همچون غزوات پیامبر اسلام، قصص القرآن، احکام عبادی و حقوقی و جزایی دین اسلام، فضایل و رذایل اخلاقی و نهی از شرک و نفاق.[۷۳]
تحریف‌ناپذیری
تحریف به معنایی که غالبا از آن بحث می‌شود، یعنی اضافه‌شدن کلمه یا کلماتی به قرآن یا حذف‌شدن کلمه یا کلماتی از آن. ابوالقاسم خوئی، نوشته است: مسلمانان اتفاق نظر دارند که تحریف به معنای نخست، در قرآن صورت نگرفته است؛ اما در زمینه حذف کلمه یا کلماتی از قرآن، اختلاف نظر وجود دارد.[۷۴] به گفته او، دیدگاه مشهور در میان عالمان شیعه، این است که تحریف به این معنا نیز در قرآن صورت نگرفته است.[۷۵]
تَحَدِّی و اعجاز قرآن
در آیاتی از قرآن، از مخالفان پیامبر اسلام(ص) خواسته شده است که اگر پیامبر را فرستاده خداوند نمی‌دانند، کتابی همچون قرآن یا ده سوره یا دست‌کم یک سوره مانند آن بیاورند.[۷۶] مسلمانان این مسئله را تحدّی نام نهاده‌اند. تحدی به معنای هماوردخواستن و به مبارزه‌طلبیدن است. این واژه نخستین بار در نوشته‌های کلامی سدۀ سوم، به معنای هماوردخواستن قرآن، به کار رفته است.[۷۷] به باور مسلمانان کسی، نمی‌تواند کتابی مانند قرآن بیاورد و این نشانه معجزه‌بودن قرآن و پیامبری حضرت محمد است. خود قرآن هم بر الهی‌بودن آن، تأکید کرده و آوردن مانندی برای آن را ناممکن دانسته است.[۷۸] اعجاز القرآن، یکی از علوم قرآنی است که دلایل معجزه‌بودن قرآن را بررسی می‌کند.[۷۹]
علوم مرتبط با قرآن
قرآن منشأ پیدایش دانش‌های فراوانی میان مسلمانان شده است. تفسیر و علوم قرآنی از آن جمله است.
تفسیر
تفسیر دانش شرح و تبیین آیات قرآن است.[۸۰] تفسیر قرآن از زمان پیامبر و توسط خود او آغاز شده است.[۸۱] امام علی(ع)، ابن عباس، عبدالله بن مسعود واُبیّ بن کعب نخستین مفسران قرآن پس از پیامبر(ص) بودهاند.[۸۲] قرآن با روش‌های مختلفی تفسیر شده است. برخی از روش‌های تفسیر قرآن عبارت است از: تفسیر موضوعی، تفسیر ترتیبی، تفسیر قرآن به قرآن، تفسیر روایی، تفسیر علمی، تفسیر فقهی، تفسیر فلسفی و تفسیر عرفانی.[۸۳]
علوم قرآنی
مجموعهٔ دانش‌هایی را که درباره قرآن بحث می‌کنند، علوم قرآنی می‌نامند. تاریخ قرآن، آیات الأحکام، علم لغات قرآن، علم اِعراب و بلاغت قرآن، اسباب النزول، قصص القرآن، اعجاز القرآن، علم قرائات، علم مکی و مدنی، علم محکم و متشابه و علم ناسخ و منسوخ از مباحث علوم قرآنی است.[۸۴] برخی از منابع مهم علوم قرآنی عبارت است از:
- التبیان(مقدمه کتاب) از شیخ طوسی(۴۵۶ق)
- مجمع البیان (مقدمه کتاب) از علامه طبرسی(۵۴۸ق)
- إملاءُ ما مَنَّ بِه الرحمن از ابوالبقاء عکبری(۶۱۶ق)
- البرهان فی علوم القرآن از زرکشی(۷۹۴ق)
- الاتقان فی علوم القرآن از جلال‌الدین سیوطی(۹۱۱ق)
- آلاء الرحمان(مقدمه کتاب) از محمدجواد بلاغی(۱۳۵۲ق)
- البیان فی تفسیر القرآن از سید ابوالقاسم خوئی(۱۳۷۱ش)
- قرآن در اسلام از سیدمحمدحسین طباطبایی(۱۳۶۰ش)
- التمهید فی علوم القرآن از محمدهادی معرفت(۱۳۸۵ش)[۸۵]
آیین‌ها
قرآن در زندگی اجتماعی مسلمانان حضور پررنگی دارد. جلسات ختم قرآن عمومی در مساجد، حرم های امامان و امامزادگان و مجالس خانگی برگزار می‌شود.[۸۶] قرآن به سر گرفتن از آیین‌هایی است که شیعیان در شب‌های قدر انجام می‌دهند. در این آیین ضمن قراردادن قرآن بر روی سر، خداوند را به حق خود او و قرآن و معصومان، قسم می‌دهند تا گناهانشان را بیامرزد.[۸۷]
در بسیاری از مجالس رسمی مسلمانان، مانند سخنرانی‌ها و آیین‌های اجتماعی از جمله ازدواج، آیاتی از قرآن قرائت می‌شود. [۸۸] یکی از آیین‌های رایج در ایران، ورود به منزل جدید با قرآن است. ایرانیان در اسباب‌کشی، ابتدا با قرآن وارد منزل جدید می‌شوند و سپس دیگر وسایل منزل را وارد می‌کنند.[۸۹]
قرآن با آیین‌های نوروزی ایرانیان، پیوند محکمی دارد. در ایران، بر سر سفره هفت‌سین، قرآن می‌گذارند و هنگام تحویل سال نو، آیاتی از آن را تلاوت می‌کنند. همچنین در برخی از خانواده‌ها بزرگ‌ترها، از طریق قرآن عیدی می‌دهند. آنها مقداری پول در قرآن قرار می‌دهند و بچه‌ها با بازکردن آن، عیدی خود را برمی‌دارند.[۹۰]
قرآن در هنر
قرآن بازتاب فراوانی در هنر مسلمانان داشته است. بیشترین نمود آن در هنرهایی چون خوش‌نویسی، تذهیب، تجلید(جلدکردن)، ادبیات و معماری قابل مشاهده است. از آنجا که حفظ و انتشار قرآن، به وسیله نسخه‌نویسی صورت می‌گرفت، هنر خوش‌نویسی در میان مسلمانان بسیار، پیشرفت کرد[۹۱] و به تدریج قرآن با خط‌های گونانی چون نَسخ، کوفی، ثلث، شکسته و نستعلیق نوشته شد.[۹۲] آیات قرآن در ادبیات فارسی و عربی هم بسیار کاربرد داشته است. هم در نثر و هم در شعر فارسی و عربی، عبارات و مضامین قرآنی فراوانی به کار رفته است.[۹۳]
هنر معماری اسلامی بیش از هر چیزی، تحت تأثیر آیات قرآن بوده است. در بیشتر بناهای تاریخی مسلمانان، از جمله مساجد و کاخ‌ها عبارت‌های قرآنی دیده می‌شود؛ همچنین برخی از مضامین قرآن چون اوصاف قرآن از بهشت و جهنم، در معماری بناها به کار رفته است.[۹۴] عبارت‌های قرآنی موجود در قبة الصخره واقع‌شده در بیت المقدس را از جالب‌ترین، کابردهای آیات قرآن در بناها دانسته‌اند. در کتیبه‌های این بنا که در سال ۷۱ق/۶۹۱م، ساخته شده است، عقاید اصلی دین اسلام و بخش‌هایی از آیات سوره‌های نساء، آل عمران و مریم دیده می‌شود.[۹۵]
تأثیر قرآن در ماندگاری زبان فصیح عربی
گفته‌اند زبان قرآن، فصیح و بالاتر از زبان و ادبیات عربی عصر نزولش بود؛ اعجاز کلامی آن و پرداختن به کتابت قرآن و بعدها رسم‌الخط و اعراب‌گذاری، تفسیر (مانند واژه‌شناسی و استناد به اشعار جاهلی)، تدوین دستور زبان عربی (برای حفظ قرآن از تحریف و قرائت نادرست)، علوم قرآنی، گسترش اسلام به سرزمین‌های دیگر و …، باعث حفظ این زبان و تبدیل شدن به یک زبان جهانی شد از این‌رو گفته شده اگر قرآن نبود زبان فصیح عربی، مانند زبان‌های لاتین و سانسکریت، زبانی مرده و باستانی بود.[۹۶]
دیدگاه مستشرقان
دانشمندان غیرمسلمان، پژوهش‌های فراوانی درباره ادبیات، محتوا و وحیانی‌بودن قرآن انجام دادهاند. برخی از مستشرقان، قرآن را کلام پیامبر اسلام دانسته و گفته‌اند: محتوای آن از منابع یهودی و مسیحی و اشعار دوره جاهلیت، اقتباس شده است؛ برخی نیز هر چند به صراحت، قرآن را وحیانی ندانسته‌اند، آن را برتر از کلام انسانی شمرده‌اند.[۹۷]
ریجارد بل،[یادداشت ۴] گفته است: سبک ادبیات قرآن که در آن سجع و تکرار و تشبیه فراوان به کار رفته است، از متون یهودی و مسیحی و آیین حُنَفاء تأثیر گرفته است؛ در مقابل، نولدکه، سوره‌های قرآن به ویژه‌های سوره‌های مکی آن را به لحاظ ادبی، اعجازگونه دانسته و آیات قرآن را به نغمه فرشتگان تشبیه کرده است که جان مؤمنان را به وجد می‌آورد. موریس بوکای مستشرق فرانسوی، اعجاز علمی قرآن را مد نظر قرار داده و نوشته است: برخی از آیات قرآن با اکتشافات علمی جدید، کاملا مطابقت دارد. وی نتیجه گرفته است که قرآن دارای منشأ الهی است.[۹۸]
پانویس
- مصباح یزدی، قرآن‌شناسی، ۱۳۸۹، ج۱، ص۱۱۵-۱۲۲.
- میرمحمدی زرندی، تاریخ و علوم قرآن، ۱۳۶۳ش، ص۴۴؛ مصباح یزدی، قرآن‌شناسی، ۱۳۸۹، ج۱، ص۱۲۳.
- معرفت، التمهید، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۱۲۴-۱۲۷.
- معرفت، التمهید، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۱۲۷.
- مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۸۹ش، ج۳، ۱۵۳.
- سوره شورا، آیه۵۱.
- سوره بقره، آیه ۹۷.
- میرمحمدی زرندی، تاریخ و علوم قرآن، ۱۳۶۳ش، ص۷.
- یوسفی غروی، علوم قرآنی، ۱۳۹۳ش، ص۴۶؛ معرفت، التمهید، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۵۵و۵۶.
- سوره بقره، آیه ۱۸۵؛ سوره قدر، آیه ۱.
- اسکندرلو، علوم قرآنی، ۱۳۷۹ش، ص۴۱.
- مصباح یزدی، قرآن‌شناسی، ۱۳۸۹، ج۱، ص۱۳۹؛ اسکندرلو، علوم قرآنی، ۱۳۷۹ش، ص۴۱.
- اسکندرلو، علوم قرآنی، ۱۳۷۹ش، ص۴۲.
- اسکندرلو، علوم قرآنی، ۱۳۷۹ش، ص۴۲و۴۹.
- یوسفی غروی، علوم قرآنی، ۱۳۹۳ش، ص۲۸.
- یوسفی غروی، علوم قرآنی، ۱۳۹۳ش، ص۲۸.
- مصباح یزدی، قرآن‌شناسی، ۱۳۸۹ش، ج۱، ص۴۳.
- خرمشاهی، قرآن و قرآن پژوهی، ص۱۰.
- الملا صدرا، الحكمة المتعالية في الأسفار العقلية الأربعة، ۱۹۸۱م، ج۷، ص۵۲.
- مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۹۰ش، ج۲۶، ص۲۵و۲۶.
- مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۹۰ش، ج۲۶، ص۲۶.
- کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۶۹.
- کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۶۹.
- رامیار، تاریخ قرآن، ۱۳۶۹ش، ص۲۲۱و۲۲۲.
- رامیار، تاریخ قرآن، ۱۳۶۹ش، ص۲۵۷.
- معرفت، التمهید، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۲۸۰و۲۸۱.
- رامیار، تاریخ قرآن، ۱۳۶۹ش، ص۲۶۰.
- سیوطی، الإتقان، ۱۳۶۳ش، ج۱، ص۲۰۲؛ سیوطی، ترجمه الأتقان، ج۱، ص۲۰۱.
- معرفت، التمهید، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۲۷۲-۲۸۲.
- معرفت، التمهید، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۲۸۱
- معرفت، التمهید، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۳۳۴.
- معرفت، التمهید، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۳۳۴-۳۳۷.
- معرفت، التمهید، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۳۳۸و۳۳۹.
- معرفت، التمهید، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۳۴۶.
- معرفت، التمهید، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۳۴۳-۳۴۶.
- معرفت، التمهید، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۳۴۱.
- حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۸۲۱.
- معرفت، التمهید، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۳۴۲.
- ناصحیان، علوم قرآنی در مکتب اهل بیت، ۱۳۸۹ش، ص۱۹۵.
- معرفت، التمهید، ۱۴۱۱ق، ج۲، ص۱۰، ۱۲، ۱۶، ۲۵.
- ناصحیان، علوم قرآنی در مکتب اهل بیت، ۱۳۸۹ش، ص۱۹۵-۱۹۷.
- ناصحیان، علوم قرآنی در مکتب اهل بیت، ۱۳۸۹ش، ص۱۹۸.
- ناصحیان، علوم قرآنی در مکتب اهل بیت، ۱۳۸۹ش، ص۱۹۹.
- ناصحیان، علوم قرآنی در مکتب اهل بیت، ۱۳۸۹ش، ص۱۹۹، ۲۰۰.
- محمدی ری‌شهری، شناخت‌نامه قرآن، ۱۳۹۱ش، ج۳، ص۳۱۲.
- محمدی ری‌شهری، شناخت‌نامه قرآن، ۱۳۹۱ش، ج۳، ص۳۱۴.
- محمدی ری‌شهری، شناخت‌نامه قرآن، ۱۳۹۱ش، ج۳، ص۳۱۵.
- محمدی ری‌شهری، شناخت‌نامه قرآن، ۱۳۹۱ش، ج۳، ص۳۱۵.
- محمدی ری‌شهری، شناخت‌نامه قرآن، ۱۳۹۱ش، ج۳، ص۳۱۵.
- محمدی ری‌شهری، شناخت‌نامه قرآن، ۱۳۹۱ش، ج۳، ص۳۱۶و۳۱۷.
- رامیار، تاریخ قرآن،۱۳۶۹ش، ص۶۵۳.
- آذرنوش، «ترجمه قرآن به فارسی»، ص۷۹.
- رامیار، تاریخ قرآن، ۱۳۶۹ش، ص۶۵۳.
- رحمتی، «ترجمه قرآن به زبان‌های دیگر»، ۱۳۸۲ش، ص۸۴.
- رحمتی، «ترجمه قرآن به زبان‌های دیگر»، ۱۳۸۲ش، ص۸۴.
- معرفت، پیشینه چاپ قرآن کریم، سایت دانشنامه موضوعی قرآن.
- معرفت، «پیشینه چاپ قرآن کریم»، سایت دانشنامه موضوعی قرآن.
- «نظارت بر چاپ و نشر قرآن کريم»، سایت تلاوت.
- «تاريخچه و وظايف و اهداف»، سایت تلاوت.
- یوسفی غروی، علوم قرآنی، ۱۳۹۳ش، ص۳۲.
- مستفید، «جزء»، ص۲۲۹، ۲۳۰.
- جوادی آملی، تسنیم، ۱۳۸۹ش، ج۲، ص۴۱۱.
- جمعی از محققان، «آیه بسمله»، ص۱۲۰.
- معرفت، التمهید، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۱۳۰.
- مجتهد شبستری، آیه، ۱۳۷۰ش، ص۲۷۶.
- مجتهد شبستری، «آیه»، ص۲۷۶.
- مجتهد شبستری، «آیه»، ص۲۷۶.
- طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۲۱؛مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۲، ص۴۳۳.
- سوره آل عمران، آیه ۷.
- معرفت، التمهید، ۱۴۱۱ق، ج۲، ص۲۹۴.
- مستفید، «جزء»، ص۲۲۸، ۲۲۹.
- مستفید، «جزء»، ص۲۲۹، ۲۳۰.
- خرمشاهی، «قرآن مجید»، ص۱۶۳۱، ۱۶۳۲.
- خوئی، البیان فی تفسیر القرآن، ۱۴۳۰ق، ص۲۰۰.
- خوئی، البیان فی تفسیر القرآن، ۱۴۳۰ق، ص۲۰۱.
- سوره اسراء، آیه ۸۸؛ سوره هود، آیه ۱۳؛ سوره یونس، آیه ۳۸.
- معموری، تحدی، ۱۳۸۵ش، ص۵۹۹.
- سوره طور، آیه ۳۴
- معرفت، اعجاز القرآن، ۱۳۷۹ش، ج۹، ص۳۶۳.
- عباسی، تفسیر، ۱۳۸۲ش، ج۷، ص۶۱۹.
- معرفت، التفسیر والمفسرون، ۱۴۱۸ق، ج۱، ص۱۷۴.
- معرفت، التفسیر والمفسرون، ۱۴۱۸ق، ج۱، ص۲۱۰و۲۱۱.
- معرفت، التفسیر والمفسرون، ۱۴۱۹ق، ج۲، ص۱۴تا۲۰، ۲۲، ۲۵، ۳۵۴، ۴۴۳، ۵۲۶.
- اسکندرلو، علوم قرآن، ۱۳۷۹ش، ص۱۲.
- هاشم‌زاده، «کتابشناسی علوم قرآن»، ص۳۹۵، ۳۹۶، ۳۹۷، ۴۰۱، ۴۰۸؛ معرفت، التمهید، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۱۱-۱۹.
- «آداب ختم قرآن در ماه رمضان»، گلستان قرآن، ص۳۶.
- «مراسم قرآن به سر گرفتن»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
- موسوی آملی، قرآن در رسوم ايرانی، ۱۳۸۴، ص۴۷.
- «آداب رفتن به خانه جدید»، سایت مرکز ملی پاسخگوی به سؤالات شرعی.
- موسوی آملی، «قرآن در رسوم ايرانی»، ص۴۷.
- محمودزاده، «هنر خط و تذهیب قرآنی»، ص۳.
- برای نمونه نک: جباری راد، «نورنگاران معاصر»، ص۶۶.
- برای نمونه نک: راستگو، «تجلی قرآن در ادب فا رسی»، ص۵۶؛ جعفری، «تأثير قرآن در شعر فارسی»، ص۵۴؛ ترابی، «تأثير قرآن در شعر و ادب فارسی»، ص۵۲.
- گرابار، «هنر، معماری و قرآن»، ص۶۹.
- گرابار، «هنر، معماری و قرآن»، ص۷۱و۷۲.
- عبدالتواب، مباحثی در فقه‌اللغة، ۱۳۶۷ش، ص۱۲۵ـ۱۳۴.
- کریمی، «مستشرقان و قرآن»، ص۳۵.
- کریمی، «مستشرقان و قرآن»، ص۳۵.
یادداشت
- شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ «ماه رمضان [همان ماه] است كه در آن، قرآن فرو فرستاده شده است» إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ «ما [قرآن را] در شب قدر نازل كرديم.»
- نور، حکمت،خیر، روح، حق، هدی، ذکر… شفا، رحمت، تنزیل و بُشری از جمله این نام ها والقاب هستند.
- أَيُّهَا النَّاسُ مَا جَاءَكُمْ عَنِّي يُوَافِقُ كِتَابَ اللَّهِ فَأَنَا قُلْتُهُ وَ مَا جَاءَكُمْ يُخَالِفُ كِتَابَ اللَّهِ فَلَمْ أَقُلْهُ.
- Richard Bell ۱۸۷۶-۱۹۵۶ م.متخصص بریتانیایی زبان، فرهنگ و ادبیات عرب
منابع
- «آداب ختم قرآن در ماه رمضان»، گلستان قرآن، ش۹۱، ۱۳۸۰ش.
- «آداب رفتن به خانه جدید»، سایت مرکز ملی پاسخگوی به سؤالات شرعی(۲۰ تیر ۱۳۹۵)، تاریخ دسترسی(۲۴ بهمن ۱۳۹۵).
- آذرنوش، آذرتاش، «ترجمه قرآن به فارسی»، دانشنامه جهان اسلام، ج۷، تهران، بنیاد دایرةالمعارف اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۲ش.
- اسکندرلو، محمدجواد، «علوم قرآنی»، قم، سازمان حوزه‌ها و مدارس علمیه خارج از کشور، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
- «تاریخچه و وظایف و اهداف»، سایت تلاوت، تاریخ دسترسی(۱۰ بهمن ۱۳۹۵ش).
- بلاغی، صدرالدین، قصص قرآن، تهران، امیرکبیر، چاپ هفدهم، ۱۳۸۰ش.
- ترابی سفیدآبی، «تأثیر قرآن در شعر و ادب فارسی»، دوماهنامه بشارت، ش۴۵، ۱۳۸۳ش.
- جباری راد، حمید، «نورنگاران معاصر»، دوماهنامه بشارت، ش۵۸، ۱۳۸۶ش.
- جعفری، عالیه، «تأثیر قرآن در شعر فارسی»، دوماهنامه بشارت، ش۶۷، ۱۳۸۷ش.
- جوادی آملی، عبدالله، تسنیم، قم، اسراء، چاپ ششم، ۱۳۸۹ش.
- جمعی از محققان، «آیه بسمله»، فرهنگ‌نامه علوم قرآنی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۹۴ش.
- حر عاملی، محمدبن حسن، وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، تحقیق عبدالرحیم ربانی شیرازی، بیروت، دار احیاء التراث، چاپ ششم، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۱م.
- خرمشاهی، بهاءالدین، «قرآن مجید»، دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی، ج۲، تهران، دوستان-ناهید، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.
- خرمشاهی، بهاءالدین، قرآن و قرآن پژوهی، متن الکترونیکی :HTML ، بی تا، بی جا.
- خوئی، ابوالقاسم، البیان فی تفسیر القرآن، قم، مؤسسة احیاء آثار الإمام الخوئی، چاپ چهارم، ۱۴۳۰ق.
- رحمتی، محمدکاظم، «ترجمه قرآن به زبان‌های دیگر»، دانشنامه جهان اسلام، تهران، ج۷، بنیاد دایرةالمعارف اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۲ش.
- رامیار، محمود، تاریخ قرآن، تهران، امیرکبیر، چاپ سوم، ۱۳۶۹ش.
- راستگو، سدمحمد، «تجلی قرآن در ادب فارسی»، دوماهنامه بشارت، ش۳۰، ۱۳۸۱.
- سیوطی، جلال الدین عبدالرحمن، الإتقان فی علوم القرآن، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، قم، الرضی-بیدار-عزیزی، چاپ دوم، ۱۳۶۳ش.
- سیوطی، جلال الدین عبدالرحمن، الإتقان فی علوم القرآن، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، ترجمه سیدمهدی حائری قزوینی، تهران، امیرکبیر، چاپ اول، ۱۳۶۳ش.
- طارمی، حسن، «تأویل»، دانشنامه جهان اسلام، ج۶، تهران، بنیاد دایرةالمعارف اسلامی، چاپ دوم، ۱۳۸۸ش.
- عباسی، مهرداد، «تفسیر»دانشنامه جهان اسلام، ج۷، تهران، بنیاد دایرةالمعارف اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۲ش.
- عبدالتواب، رمضان، مباحثی در فقه‌اللغه و زبان‌شناسی عربی، ترجمه: حمیدرضا شیخی، تهران، انتشارات آستان قدس رضوی، ۱۳۶۷ش.
- کریمی، محمود، «مستشرقان و قرآن»، گلستان قرآن، ش۲۲، ۱۳۷۹ش.
- گاربار، الگ، «هنر، معماری و قرآن»، ترجمه حسن هفتادر، اسلام‌پژوهی، ش۱، ۱۳۸۴ش.
- مجتهد شبستری، محمد، «آیه»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج۲، تهران، مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، چاپ دوم، ۱۳۷۰ش.
- محمدی ری‌شهری، محمد و جمعی از پژوهشگران، شناخت‌نامه قرآن بر پایه قرآن و حدیث، ج۳، قم: دارالحدیث، چاپ اول، ۱۳۹۱ش.
- محمود زاده، مهرداد، «هنر خط و تذهیب قرآنی»، کتاب ماه هنر، ش۳، ۱۳۷۷ش.
- «مراسم قرآن به سر گرفتن»، در پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه(۷ اردیبهشت ۱۳۹۲)، تاریخ دسترسی(۱۴ اسفند ۱۳۹۵).
- مستفید، حمیدرضا، «جزء»، دانشنامه جهان اسلام، ج۱۰، تهران، بنیاد دایرةالمعارف اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.
- مصباح یزدی، محمدتقی، قرآن‌شناسی، قم، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، چاپ سوم، ۱۳۸۹ش.
- مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، تهران، انتشارات صدرا، چاپ پانزدهم، ۱۳۸۹ش.
- معارف، مجید، «گزارشی از آموزش قرآن در سیره رسول خدا(ص)»، پژوهش دینی، ش۳، ۱۳۸۰ش.
- معرفت، محمدهادی، «پیشینه چاپ قرآن کریم»، در سایت دانشنامه موضوعی قرآن، تاریخ دسترسی(۱۳ اسفند ۱۳۹۵).
- معرفت، محمدهادی، التفسیر و المفسرون فی ثوبه القشیب، مشهد، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، چاپ اول، ۱۴۱۸ق.
- معرفت، محمدهادی، التفسیر و المفسرون فی ثوبه القشیب، مشهد، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، چاپ اول، ۱۴۱۹ق.
- معرفت، محمدهادی، التمهید فی علوم القرآن، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.
- معموری، علی، «تحدی»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج۱۴، تهران، مرکز دایرةالمعارف اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.
- موسوی آملی، «قرآن در رسوم ایرانی»، دوماهنامه بشارت، ش۵۱، ۱۳۸۴ش.
- میرمحمدی زرندی، سیدابوالفضل، تاریخ و علوم قرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۶۳ش.
- ناصحیان، علی‌اصغر، علوم قرآنی در مکتب اهل بیت، مشهد، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، چاپ اول، ۱۳۸۹ش.
- «نظارت بر چاپ و نشر قرآن کریم»، سایت تلاوت، تاریخ دسترسی(۱۰ بهمن ۱۳۹۵ش).
- هاشم‌زاده، محمدعلی، «کتابشناسی علوم قرآن»، پژوهش‌های قرآنی، ش۱۳و۱۴، ۱۳۷۷ش.
- یوسفی غروی، محمدهادی، علوم قرآنی، قم، دفتر نشر معارف، ۱۳۹۳ش.
