عبادت

عبادت به معنای اطاعت و پیروی خاضعانه، حالتی در وجود انسان است که خود را در اختیار آفریننده‌اش، می‌بیند. هدف از خلقت جهان، یاد و ذکر خدا و نیاز انسان به خدا را فلسفه و چرایی عبادت نامیده‌اند.
عبادت را به اجباری و اختیاری تقسیم کرده‌اند. در قرآن و روایات آثاری مانند آمرزش گناهان، آرامش و سرور انسان، افزایش رزق و روزی، امامت، تقرب الهی و استواری در دین برای آن، ذکر شده است.
همچنین خلوص، اعتدال، صبر، علم، خشوع و طهارت را از آداب و شرایط عبادت دانسته‌اند. عبادت منحصر در مناسک عبادی نیست. دعا، تفکر و کسب روزی حلال را از مصادیق آن برشمرده‌اند.
در آیات و روایات تفاخر، تکبر، جهل، دنیاگرایی و حرام‌خواری از موانع عبادت محسوب شده است.
کتاب مقدس عبادت را به عنوان میثاقی با بنی‌اسرائیل مطرح کرده است.

مفهوم‌شناسی

عبادت به معنای حالتی در وجود انسان است که خود را نیازمند و در اختیار موجودی که او را آفریده است، ببیند. علامه طباطبایی حقیقت عبادت را این می‌داند که بنده، خود را در مقام ذلت و عبودیت قرار داده و از هر چیز دیگر بریده، به یاد پروردگار خود باشد و او را ذکر گوید. میل به خدمت و تقدیس موجودی برتر که مستحق این خدمت و تقدیس باشد نیز به عنوان حقیقت عبادت بیان شده است.

جعفر سبحانی، متکلم و مفسر شیعی، عبادت را خضوع و فروتنی در برابر کسی با اعتقاد به الوهیت، ربوبیت یا خدایی او دانسته است. ازاین‌رو،‌ حقیقت عبادت از دو رکن تشکیل می‌شود: عمل (هر عملی که با خضوع همراه باشد) و عقیده (اعتقاد به اینکه معبود خداست یا ویژگی‌های خدا را دارد).
عبادت در اصطلاح قرآنی معنایی عام دارد و بسیاری از رفتارهای انسان را اگرچه پیروی از شیطان و هوای نفس باشد، در برمی‌گیرد. بر اساس آیات قرآن مفهوم عبادت شامل عبادت دیگر انسان‌ها، عبادتِ هوای نفس، عبادتِ شیطان، عبادت بت‌ها و عبادت خداوند می‌شود.
مفهوم عبادت در علم فقه بر خلاف کاربرد عام قرآنی آن، فقط بر اعمال و مناسکی که به شرط قصد قربت انجام شود، اطلاق می‌شود و از آنها به احکام تعبدیه نام برده می‌شود. مفهوم عبادت در عرف مردم در ضمن بعضی از مصادیق آن مانند نماز، روزه، حج، دعا و تسبیح شناخته می‌شود که از معنای قرآنی و فقهی آن محدودتر است.

عبادت را در فارسی به پرستش، و در کتب لغت عربی اطاعت و پیروی خاضعانه و خاشعانه و در مواردی به نهایت خضوع و فروتنی معنا کرده‌اند.

فلسفه عبادت

برای چرایی عبادت خداوند چند علت ذکر شده است. هدف خلقت جهان، یاد و ذکر خدا و نیاز انسان به خدا از جمله دلائل عبادت قرار داده شده است.

• هدف خلقت جهان: بر اساس برخی از آیات قرآن، هدف آفرینش جهان (جن و انس ) عبودیت و بندگی خدا است؛ به همین دلیل زمانی که انسان از این هدف منحرف می‌شود، خداوند پیامبرانی را مبعوث می‌کند تا انسان را از تحت عبادت طاغوت نجات داده، به هدف اصلی خلقت خود باز گرداند. مرتضی مطهری عبودیت و پرستش خداوند را چیزی دانسته که در فطرت انسان قرار دارد و با سرشت او عجین شده است؛ ولی گاه از مسیر صحیح خود خارج شده و باعث پرستش موجوداتی از قبیل بت و انسان‌های دیگر می‌شود. امام علی(ع) در این باره هدف بعثت پیامبر(ص) را خارج کردن بندگان خدا از عبادت بت‌ها به سوی عبادت خداوند می‌داند.
• یاد و ذکر خدا: به یاد خدا بودن یکی از اهداف عبادت ذکر شده است. به گفته مرتضی مطهری اصل فلسفه تشریع عبادات، یاد و ذکر خداست که به دنبال آن یاد خود بودن و خود را بازیافتن حاصل می‌شود و انسان در اثر آن دو روشنایی و قدرت ویژه‌ای به دست می‌آورد. در آیه ۱۴ سوره طه هدف و غایت نماز که سنبل اصلی عبادت است، ذکر و یاد خدا معرفی شده است.
• احساس وابستگی و عجز: گفته شده طبیعت انسان چنان است که هنگامی که خود را وابسته و نیازمند به کسی ببیند، در برابرش خضوع می‌کند. وجود ما وابسته به خداست و در همه چیز نیازمند او هستیم. این احساس عجز و نیاز، انسان را به عبادت و پرستش خدا وامی‌دارد.

حال معنی این حدیث چیست که امام فرمود عبودیت یک جوهرهای است که نهایت و کنهش ربوبیت است. نکته بسیار جالبی است. عبودیت، بندگی خدا خاصیتش این است که هرچه انسان راه بندگی خدا را بیشتر طی کند بر تصاحب و قدرت و خداوندگاریاش افزوده میشود. اوّلین درجه ربوبیت و خداوندگاری که در نتیجه عبودیت پیدا میشود این است که انسان ربّ و مالک نفس خودش میشود، تسلط بر نفس خودش پیدا میکند

انواع عبادت

عبادت را به دو نوع تسخیری و اختیاری تقسیم کرده‌اند.

عبادت تسخیری

عبادت غیر اختیاری به نوعی از عبادت گفته می‌شود که عابد هیچ‌گونه اختیار و آزادی انتخاب ندارد و فقط فرمان‌پذیر است. عبادت تسخیری توسط همه موجودات هستی غیر از موجوداتی که دارای اراده هستند، انجام می‌شود. آیاتی از قرآن نیز بر این نوع از عبادت اشاره کرده است. علامه طباطبایی این نوع از عبادت را عبادت عامه نامیده است.مفسران از آیه ۱۱ سوره فصلت ثُمَّ اسْتَوَىٰ إِلَى السَّمَاءِ وَهِيَ دُخَانٌ فَقَالَ لَهَا وَلِلْأَرْضِ ائْتِيَا طَوْعًا أَوْ كَرْهًا قَالَتَا أَتَيْنَا طَائِعِينَ «سپس آهنگ [آفرينش‌] آسمان كرد، و آن بخارى بود. پس به آن و به زمين فرمود: «خواه يا ناخواه بياييد.» آن دو گفتند: «فرمان‌پذير آمديم.» استفاده کرده‌اند که تمام موجودات در جهان هستی از علم و شعور برخوردارند که مخاطب امر و نهی الهی قرا می‌گیرند و پاسخ می‌دهند و اطاعت و تسلیم و فرمان پذیری خودشان را اظهار می‌کنند.

عبادت اختیاری

عبادت اختیاری نوعی از عبادت است که مکلفانِ دارای اراده مانند جن و انسان طبق اختیار و انتخاب خود، اعمال عبادی را انجام می‌دهند. این نوع عبادت را عبادت خاصه نیز نامیده‌اند. در آیاتی نیز به این نوع از عبادت اشاره شده است.

تقسیم‌ دیگری نیز برای عبادت با استناد به حدیثی از امام علی(ع) ارائه شده است. بر اساس این حدیث، عبادت به عبادت بردگان، عبادت تاجران و عبادت آزادگان تقسیم شده است. زمانی که خداوند به خاطر رغبت به بهشت و دریافت پاداش بندگی شود، این عبادت تاجران است؛ هنگامی که خدا از ترس عذاب بندگی شود، این عبادت بردگان است؛ گروهی که خدا را شایسته پرستش دانسته و به دلیل شکر و سپاس از خدا، او را بندگی کنند، به این عبادت، عبادت آزادگان گویند که برترین عبادت‌هاست.

آثار عبادت

برای عبادت آثار زیادی در قرآن و روایات ذکر شده است. آمرزش گناهان، آرامش و سرور، افزایش رزق و روزی، استواری دین،نبوت، امامت و هدایت مردم، تقرب الهی، تقوای الهی، جلب رحمت و رضایت الهی، شکر خدا، عزت، قدرت، مصونیت از گناه، هدایت الهی، همنشینی با ابرار و نیکان و یقین برخی از آثاری است که برای عبادت ذکر شده است.

آداب و شرایط عبادت

برای انجام بهتر اعمال عبادی شرایط و آداب خاصی قرار داده شده است که از جمله می‌توان به خلوص، اعتدال، عالمانه بودن عبادت، صبر بر عبادت، خشوع، طهارت و زمان و مکان عبادت اشاره کرد.

• خلوص: قبولی عبادت به میزان خلوص بنده در عبادت مرتبط دانسته شده است. علامه طباطبایی خلوص را به معنای اینکه درانجام عمل به غیر خدا مشغول نشود و در عملش کسی را شریک خدا نداند، تعریف کرده است و معتقد است زمانی عبادت خالصانه خواهد شد که نه به امید دریافت پاداش و نه از ترس عقوبت انجام گیرد. انجام خالصانه عبادت موضوعی است که در بیش از ۵۰ آیه قرآن مورد تأکید قرار گرفته شده است. در جوامع روایی نیز خلوص را به عنوان یکی از شرایط قبولی عبادت قرار داده و از ارتباط با شخصی که قصد کسب شهرت با عبادت را دارد، حذر داده‌اند.
• اعتدال: از جمله آداب مورد تأکید در انجام اعمال عبادی، رعایت اعتدال و میانه‌روی است. مفسران با استناد به این فراز آیه ۱۱۰ سوره اسراء «وَابْتَغِ بَینَ ذَٰلِک سَبِیلًا» که تأکید بر خواندن نماز در میان دو حالت جهر و اخفات است، آن را الگویی برای همه اعمال و رفتار آدمی به ویژه در عبادات قرار داده‌اند. رعایت اعتدال در عبادت در ضمن داستان‌هایی در روایات نیز مورد تأکید قرار گرفته است؛ در این روایات، دین اسلام دین اعتدال و میانه روی معرفی شده که باید تمام رفتار و کردار یک مسلمان نیز طبق این روش صورت گیرد. بر طبق روایات یکی ثمرات اعتدال در عبادت، ایجاد شوق و عدم کسالت در عبادت خواهد بود؛ موضوعی که در آیه ۱۴۲ سوره نسا به آن اشاره شده است. پیامبر اسلام(ص) ضمن روایتی از تحمیل عبادت به بندگان خدا در حالی که کراهت دارند نهی می‌کند و آن را مانند سوار درمانده‌ای می‌بیند که نه مسافتی پیموده و نه مرکبی به جا گذاشته است. امام علی(ع) نیز در حکمت ۲۸۵ نهج‌البلاغه بر ترک انجام مستحبات در صورتی که به واجبات ضرر می‌زند، تأکید می‌کند.
• عالمانه‌بودن عبادت: انجام اعمال عبادی از روی علم و آگاهی همراه با تفکر یکی از شرایط کمال عبادت و قبولی آن قرار داده شده است. در قرآن از انجام عبادت و نماز در حالی که هوشیاری و آگاهی وجود ندارد نهی کرده است. در روایات عبادت انسان جاهل را مانند حرکت حیوان آسیاب توصیف کرده و دو رکعت نماز عالم را از هفتاد رکعت نماز جاهل برتر دانسته است؛ در این متون نتیجه دادن عبادت را که از جمله آن آمرزش گناهان است، مشروط به انجام آن از روی علم و تفکر می‌دانند.
• صبر بر عبادت: یکی از شرایط انجام اعمال عبادی داشتن صبر و تحمل در راه طاعت خداوند است. در آیه ۶۵ سوره مریم خطاب به پیامبر اسلام(ص) دعوت به خویشتن‌داری بر عبادت خداوند می‌کند. در روایات نیز یکی از انواع صبر را صبر بر طاعت و بندگی خداوند دانسته‌اند.
• خشوع و خضوع: از دیگر آداب و شرایط عبادت، داشتن حالت باطنی خضوع و خشوع در هنگام انجام اعمال عبادی است. خشوع در عبادت را به نهایت افتادگی و کوچکی نسبت به عظمت خداوند تعبیر کرده و ارزش یک عمل عبادی را به خاضعانه و خاشعانه بودن آن مرتبط دانسته‌اند. قرآن کریم یکی از صفات مؤمنین را خواندن نماز در حالت خشوع بیان کرده و بر طبق روایات اعمال بنده زمانی عنوان عبادت به خود می‌گیرد که با خشوع و خضوع انجام شود. در قرآن کریم قساوت قلب را به عنوان یکی از موانع خشوع و خضوع انسان در مقابل ذکر خداوند بیان کرده است.
• طهارت: انجام بسیاری از اعمال عبادی را مستلزم داشتن طهارت کرده‌اند. آیه ۴۳ سوره نساء خواندن نماز را به شرط داشتن طهارت جایز می‌داند و در دیگر آیات طهارت مکان عبادت و مساجد را از وظایف متولیان امور مذهبی دانسته است.
• مکان و زمان عبادت نیز از عوامل مهم تأثیر عبادت محسوب شده است. در روایات و سیره اهل بیت(ع) آمده است برای عبادت خود مکانی را در خانه مهیا کرده بودند و در زمان‌های خاصی از شبانه روز وقت خود را برای عبادت و نیایش قرار می‌دادند.

مظاهر و مصادیق عبادت

در متون دینی راه‌های عبادت و بندگی را منحصر در انجام برخی مناسک عبادی مانند نماز و روزه و حج و… ندانسته‌اند بلکه مظاهر و مصادیق دیگری نیز برای عبادت در آیات و روایات ذکر شده است. در این متون علاوه بر مناسک عبادی، نسبت به انجام کارهایی مانند دعا، تفکر، انتظار فرج و کسب روزی حلال به عنوان عبادت خداوند تأکید شده است.

• مناسک عبادی: مناسک عبادی از جمله نماز، روزه، حج و… مظاهر عبادت خداوند نامیده شد‌اند. در متون دینی به صورت ویژه نماز را به عنوان ستون دین، از مهم‌ترین مصادیق عبادت معرفی و آثار زیادی بر آن بار شده است.
• دعا: یکی از مظاهر عبادت، دعا کردن و مناجات به ساحت خداوند است. این دستور در آیات و روایات و سیره اهل بیت(ع) جایگاه ویژه‌ای دارد، به صورتی که پیامبر اسلام(ص) دعا را مُخّ عبادت و امام علی(ع) آن را محبوب‌ترین اعمال نزد خداوند معرفی کرده است.
• کسب روزی حلال: به دست آوردن روزی حلال و تأمین معیشت خانواده در روایات به عنوان یکی از اجزا برتر عبادت خداوند معرفی شده است.
• تفکر: در روایات از تفکر یا لحظه‌ای تفکر و تعقل درباره قدرت و امر خدا به عنوان بالاترین عبادت‌ها نام برده شده است؛ زیرا این نوع تفکر انسان را به خوبی و احسان و عمل به آن راهنمایی می‌کند.
• انتظار فرج: انتظار فرج در روایات فراوانی به عنوان برترین عبادت دانسته شده است.در برخی روایات پیامبر(ص) آن را به عنوان برترین اعمال امتش برشمرده است= و در برخی به عنوان برترین عبادت یا برترین عبادت مؤمن معرفی شده است.
• تلاش برای رفع نیاز دیگران:

کوشش و تلاش برای بر طرف ساختن نیاز دیگران به ویژه مؤمنان در روایات به عنوان کاری که پاداش فراوانی دارد معرفی شده است. در روایتی پيامبر خدا (ص) کسى را که در راه برآوردن نیاز برادر مؤمن خود بکوشد، چنان دانسته است كه نُه هزار سال با روزه گرفتن و شب زنده دارى خدا را عبادت كرده باشد. و نیز از پیامبر(ص) روایت است که « دو خصلت وجود دارد که برتر از آن دو را نمی‌توان یافت: ایمان به خداوند و سود رساندن به بندگان خدا. و دو خصلت هم وجود دارد که بدتر از آن دو را نمی‌توان یافت: شرک به خداوند و زیان رساندن به مردم.»

موانع عبادت

انجام اعمال عبادی گاه با موانعی روبرو می‌شود که از جمله موانع می‌توان به تفاخر، تکبر، جهل، دنیاگرایی و حرام خواری اشاره کرد.
در آیه ۳۶ سوره نساء تکبر و تفاخر دو عامل بازدارنده از عبادت خداوند معرفی شده و در آیات دیگری نیز دوری از تکبر را شرط نیل به عبادت خدا می‌داند. در آیه ۶۴ سوره زمر نیز از جهالت و نادانی به عنوان عامل عبادت غیرخدا نام برده شده است.
در سخنی از امام علی(ع) وابستگی به دنیا و اشتغال زیاد به آن به عنوان مانع اصلی عبادت خدا و ترک دنیا دوستی هم عامل اصلی در رسیدن انسان به کمال معرفی شده است. در قرآن نیز مؤمنین را از غفلت از یاد خدا به خاطر اموال و اولاد برحذر می‌دارد.
حرام‌خواری نیز از موانع جدی در مسیر عبادت و بندگی خدا معرفی شده است. پیامبر اسلام(ص) عبادت همراه با خوردن مال حرام را مانند ساختن بنا بر روی شن‌زار می‌داند.

عبادت‌کنندگان

در قرآن، روایات و کتب تاریخی برخی از شخصیت‌ها به عنوان عبادت‌کنندگان مشهور و معروف شده‌اند. ابراهیم(ع)، اسحاق نبی، اصحاب کهف، الیاس(ع)، ایوب(ع)، حبیب نجار، زکریا(ع)، سلیمان(ع)، عیسی(ع)، اصحاب صفه، نوح(ع)، محمد(ص)، مریم مقدس، موسی و هارون(ع)، یعقوب(ع) و یوسف(ع) از جمله شخصیت‌هایی هستند که قرآن ویژگی مهم آنان را عبادت خدا می‌داند.

جایگاه عبادت در کتاب مقدس و عهد عتیق

عبادت و پرستش به عنوان یک نیاز فطری در وجود انسان‌ها در رأس تکالیف انسانی، مورد تاکید همه شرایع و ادیان آسمانی قرار گرفته است. واژه عبادت (worship) در کتاب مقدس شامل اعمال و رفتاری است که به خاطر تکریم و احترام به خداوند انجام می‌شود. در عهد عتیق از عبادت به عنوان خدمت یاد شده است و بر وظایف ما در برابر خداوند اشاره دارد. واژه عبادت در آیات زیادی از عهد عتیق بکار رفته است. در دومین فرمان از فرامین ده‌گانه خداوند بندگان را به عبادت و پرستش خود دعوت و از عبادت غیر خدا نهی کرده است.
در عهد عتیق عبادت از جایگاه بالایی برخوردار است به صورتی که خداوند در ضمن میثاق و پیمانی برخورداری قوم بنی‌اسرائیل از نعمات الهی را منوط به انجام عبادت می‌داند؛ مساله‌ای که در قرآن نیز به آن اشاره شده است. عبادت در عهد عتیق منحصر به اعمالی از جمله قربانی، صدقه، روزه و… نیست بلکه بسیاری از عرصه‌های زندگی را در برمی‌گیرد و بر هر کاری که انسان به خاطر رضای خدا انجام دهد از جمله جنگ، تفکر، دعا و… نیز شامل می‌شود.